Với hơn 50% sản lượng lúa và trên 90% lượng gạo xuất khẩu của cả nước, ĐBSCL đóng vai trò chiến lược trong đảm bảo an ninh lương thực và kim ngạch xuất khẩu. Tuy nhiên, áp lực từ biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn, thiếu nước ngọt, và biến động giá đầu vào khiến sản xuất lúa theo cách truyền thống không còn phù hợp.

Nhằm giải quyết bài toán này, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã triển khai Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến 2030”. Đề án không chỉ nhằm tăng năng suất mà còn giảm thiểu tác động môi trường, hướng tới nền nông nghiệp xanh, tuần hoàn và phát thải thấp.

Tại Cần Thơ, một trong những địa phương tiên phong, diện tích tham gia đề án đến năm 2030 dự kiến đạt 170.000 ha. Riêng năm 2025 sẽ triển khai trên 104.500 ha với sự tham gia của gần 200 tổ hợp tác, hợp tác xã.

Đáng chú ý, từ 2024 đến nay, Cần Thơ đã thực hiện 12 mô hình thí điểm, mỗi mô hình quy mô 50ha, theo đúng tiêu chí Đề án. Các mô hình áp dụng đồng bộ cơ giới hóa gieo sạ, kỹ thuật bón phân vùi, giảm 40 - 50% lượng giống gieo sạ (60kg/ha), tiết kiệm trên 30% lượng phân đạm và giảm 2 - 3 lần phun thuốc bảo vệ thực vật (BVTV). Nhờ đó, năng suất tăng thêm 0,3 - 0,7 tấn/ha so với phương thức truyền thống.

Theo Trung tâm Khuyến nông Quốc gia cho biết, qua 12 mô hình thí điểm, mỗi mô hình quy mô 50 ha, nông dân đã áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật tiên tiến: gieo sạ cơ giới, giảm 40-50% lượng giống gieo sạ, bón phân vùi sâu để hạn chế bay hơi, tiết kiệm hơn 30% phân đạm, và giảm 2-3 lần sử dụng thuốc bảo vệ thực vật. Kết quả bước đầu rất khả quan: năng suất tăng từ 0,3-0,7 tấn/ha so với sản xuất truyền thống, lợi nhuận tăng ít nhất 20%.

Quan trọng hơn, mô hình còn giúp giảm phát thải CO₂ từ 2-12 tấn/ha thông qua giảm lượng phân vô cơ, thuốc BVTV, hạn chế đốt rơm rạ. Rơm rạ sau thu hoạch được tận dụng làm phân hữu cơ, trồng nấm hoặc phối trộn trong mô hình kinh tế tuần hoàn, góp phần tăng thu nhập, tái tạo dinh dưỡng đất và cải thiện môi trường canh tác.

Đặc biệt, nhiều công nghệ nông nghiệp hiện đại đã được đưa vào thực tiễn sản xuất như hệ thống tưới thông minh, cảm biến dinh dưỡng đất, truy xuất nguồn gốc điện tử. Đặc biệt, mô hình cảm biến AWD (Alternate Wetting and Drying) điều khiển tưới nước ướt - khô xen kẽ, tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) đã được triển khai tại một số hợp tác xã tại An Giang.

Thiết bị này giúp theo dõi độ ẩm đất, ra quyết định tưới hợp lý, giảm tiêu thụ nước và điện, đồng thời hỗ trợ báo cáo dữ liệu chính xác phục vụ truy xuất nguồn gốc và đánh giá phát thải. Tuy nhiên, các chuyên gia cũng lưu ý công nghệ cảm biến còn bị ảnh hưởng bởi điều kiện môi trường (nhiệt độ, độ ẩm cao), nên cần điều chỉnh kỹ thuật phù hợp thực tế canh tác tại ĐBSCL.

Trong quá trình triển khai, vai trò của các trung tâm khuyến nông, đặc biệt là lực lượng khuyến nông cộng đồng, được xem là cầu nối quan trọng để chuyển giao công nghệ, hỗ trợ kỹ thuật, và duy trì liên kết sản xuất.

Ông Lê Quốc Thanh, Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Quốc gia, nhấn mạnh: “Khuyến nông cộng đồng không chỉ hướng dẫn kỹ thuật mà còn giúp nông dân xây dựng kế hoạch sản xuất phù hợp, tiếp cận công nghệ mới và kết nối thị trường. Muốn mô hình bền vững, khuyến nông viên phải được đào tạo và sống được bằng nghề.”

Mô hình hợp tác xã - doanh nghiệp - nông dân cùng thực hiện các mô hình “lúa sạch, gạo thông minh” sẽ là nền tảng để xây dựng thương hiệu vùng, nâng cao giá trị xuất khẩu và tạo động lực tái cơ cấu nông nghiệp bền vững.

Hành trình chuyển đổi sản xuất lúa ở ĐBSCL không chỉ là một cuộc cách mạng về kỹ thuật mà còn là sự thay đổi tư duy toàn diện từ người nông dân đến nhà quản lý. Với nền tảng công nghệ, mô hình nông nghiệp xanh – tuần hoàn – thông minh đang định hình tương lai cho hạt gạo Việt Nam, không chỉ đáp ứng thị trường quốc tế mà còn nâng cao giá trị, bảo vệ môi trường và đảm bảo sinh kế lâu dài cho người trồng lúa.