Năm 1969, khi mới tròn 16 tuổi, ông Y Xuyên đã xung phong làm nhiệm vụ dẫn đường cho cán bộ cách mạng. Sau một thời gian làm nhiệm vụ dẫn đường, ông nhập ngũ vào đơn vị C30, sau đó chuyển về C35.

Từ năm 1972, theo yêu cầu của cấp trên, đơn vị của ông được điều động hoạt động tại vùng núi Đắk Đam (tiếp giáp biên giới Campuchia), khi đó thuộc huyện Đắk Mil, tỉnh Đắk Nông, nay là địa bàn tỉnh Lâm Đồng. Trong suốt những năm tháng tham gia cách mạng, ông Y Xuyên đã trực tiếp tham gia nhiều trận đánh lớn nhỏ, góp phần vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc.

Sau ngày đất nước thống nhất, ông Y Xuyên xuất ngũ trở về địa phương. Ông tiếp tục cống hiến cho quê hương bằng những công việc cụ thể, thiết thực. Trải qua nhiều vị trí công tác ở xã, dù ở đâu, ông cũng tận tâm tuyên truyền, vận động bà con đoàn kết, chấp hành chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, cùng nhau xây dựng cuộc sống ổn định, ấm no.

“Là người con của dân tộc M’nông, tôi luôn ý thức sâu sắc rằng, phát triển kinh tế phải đi đôi với giữ gìn bản sắc văn hóa. Nhiều năm nay, tôi đã dành tâm huyết truyền dạy cho thế hệ trẻ trong bon về chế tác nhạc cụ truyền thống, hát sử thi, đan gùi, dệt thổ cẩm và làm rượu cần. Văn hoá là “căn cước” của cộng đồng, nếu không trao truyền thì sẽ dần mai một”, ông Y Xuyên nói.

Những nỗ lực bền bỉ ấy đã góp phần đưa bon Ja Ráh trở thành điểm sáng trong công tác bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống. Hiện nay, toàn bon có 10 bộ cồng chiêng; khoảng 30–40 người, chủ yếu là thanh niên trong độ tuổi 20–30, biết đánh cồng chiêng. 

Nhiều hộ gia đình duy trì nghề đan gùi, dệt thổ cẩm, ủ rượu cần theo phương thức truyền thống. Đặc biệt, cả ba người con của ông Y Xuyên đều thành thạo chế tác nhạc cụ dân tộc, minh chứng rõ nét cho sự tiếp nối mạch nguồn văn hóa trong chính gia đình ông.

Ghi nhận những đóng góp đó, năm 2015, ông Y Xuyên được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Song với ông, phần thưởng lớn nhất không nằm ở danh hiệu, mà ở việc thấy lớp trẻ trong bon biết trân trọng, tự hào về văn hóa dân tộc mình.

Không chỉ là “người giữ lửa” văn hóa, ông Y Xuyên còn là người có uy tín, có tiếng nói trọng lượng trong cộng đồng. Ông thường xuyên trao đổi, phản ánh tâm tư, nguyện vọng của Nhân dân với chính quyền địa phương và lực lượng Công an xã, góp phần giúp cơ sở nắm chắc tình hình, giải quyết kịp thời các vấn đề phát sinh, không để hình thành “điểm nóng” về an ninh, trật tự.

Thông qua sự vận động kiên trì của ông và các già làng, trưởng bon, nhiều mô hình tự quản về an ninh, trật tự đã được hình thành và phát huy hiệu quả, như: “Tổ tự quản an ninh trật tự thôn, bon”, “Dòng họ bình yên, gia đình không vi phạm pháp luật”. Các mô hình này góp phần giữ vững ổn định chính trị, đảm bảo an ninh nông thôn, tạo môi trường an toàn để người dân yên tâm phát triển kinh tế.

Song song với giữ gìn văn hóa và an ninh trật tự, đời sống kinh tế của bon Ja Ráh và xã Nâm Nung ngày càng khởi sắc. Hiện xã đã hình thành vùng sản xuất cà phê ứng dụng công nghệ cao với diện tích 340 ha; triển khai đa dạng hóa sản phẩm nông nghiệp, tiết kiệm nước tưới, luân canh tăng vụ, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân. Tỷ lệ hộ nghèo toàn xã giảm mạnh từ 6,5% năm 2020 xuống còn 2,78% năm 2024.

Trong quá trình ấy, những Người có uy tín như ông Y Xuyên tiếp tục đóng vai trò “cầu nối” quan trọng giữa Nhân dân với chính quyền, giữa truyền thống với hiện đại. Trước sự đổi thay của quê hương, già làng Y Xuyên vẫn lặng lẽ góp sức, bằng uy tín, bằng kinh nghiệm và bằng cả tình yêu dành cho bon làng.

Ở bon Ja Ráh hôm nay, tiếng cồng chiêng vẫn ngân vang trong những ngày lễ, rượu cần vẫn nồng ấm trong các cuộc vui cộng đồng, và những câu chuyện về cách mạng, về văn hóa, về tinh thần đoàn kết vẫn được ông Y Xuyên kể lại cho lớp trẻ. Đó chính là cách ông tiếp tục cống hiến, không ồn ào, nhưng bền bỉ, để bon làng phát triển, bản sắc được gìn giữ và niềm tin luôn được vun đắp.