Ngôn ngữ biểu tượng đậm tính vũ trụ

Trước khi buổi lễ diễn ra, những người đàn ông trong làng, chủ yếu là người lớn tuổi, khéo tay tập trung làm cây nêu. Dưới sự chỉ đạo của già làng, người chặt tre, người chạm khắc, vẽ hoa văn… tất cả diễn ra nhịp nhàng như một phần của nếp sống lâu đời. 

Cây nêu không chỉ phục vụ nghi lễ, mà còn kết tinh tay nghề nghệ nhân am hiểu thiên nhiên, văn hóa dân tộc. Lễ càng lớn, cây nêu càng cầu kỳ, nhiều tầng lớp, họa tiết phong phú. Nghệ nhân Ưu tú A Lip, xã Đak Đoa, tỉnh Gia Lai cho biết: “Người làm phải khéo léo, biết tính toán khoảng cách các chi tiết. Lễ càng lớn, cây nêu càng cao, trang trí càng công phu”.

Với những lễ có trâu hiến sinh, người Ba Na làm một vòng buộc trâu đặt ngay miệng hố chôn trụ nêu, cố định bằng bốn thanh ngang nối các trụ, tạo thành khớp khóa chắc chắn, giữ vòng trâu không dịch chuyển. Sự chắc chắn này không chỉ đảm bảo nghi lễ diễn ra suôn sẻ mà còn thể hiện ý thức tôn nghiêm của cộng đồng đối với không gian thiêng.

Cây nêu gồm ba phần, trong đó phần đế có kết cấu vững chãi với bốn trụ (jrăng) chôn sâu ở bốn góc. Các đầu trụ được vót nhọn để tiếp đất, phần trên xòe ra, liên kết bằng bốn thanh ngang thành hình vuông cân đối. Những thanh này thường làm từ tre, gỗ, hai đầu chạm khắc hình tròn - biểu tượng Mặt trời, cây rau dớn hay “cánh tay của thần”, thường thấy trên nhà rông, nhà mồ, thể hiện sự sống và sức mạnh tâm linh.

Ở bốn góc đế, người Ba Na buộc bốn cây trúc cao, cong vút gọi là gưng. Từ đây thả xuống các dây trang trí được làm công phu: Có thể là dây lạt gấp hình xương cá, chuỗi đốt trúc ngắn, hoặc vòng tròn kết từ nan tre nối dài đong đưa trong gió. Một đầu buộc vào gưng, đầu kia treo hình chim bằng tre, gỗ hoặc hình khối (vuông, tam giác) có tua rua ở các góc. Theo nghệ nhân A Lip, các tua rua còn là “bù nhìn” xua đuổi chim muông, bảo vệ mùa màng.

Họa tiết biểu tượng vũ trụ tập trung nhiều nhất trên trụ nêu chính - một cây tre cao, thẳng, đốt thưa, đường kính lớn, được chôn giữa phần đế, liên kết chặt với các thanh ngang. Trên trụ chính, họa tiết được bố trí thành nhiều tầng; lễ càng lớn, trụ càng cao và nhiều tầng hơn. Mỗi tầng thể hiện một lớp lang trong nhận thức vũ trụ của người Ba Na - từ mặt đất, tầng mây, đến tầng trời, nơi trú ngụ của các đấng thần linh.

Biểu tượng vì sao thường được tạo bởi hai thanh tre hoặc gỗ bản dẹt, dài khoảng gấp ba lần đường kính trụ, xuyên vuông góc qua thân trụ tạo thành hình sao bốn cánh. Mỗi cây nêu có thể có hai đến ba ngôi sao.

Biểu tượng Mặt trăng, hình trăng khuyết bằng gỗ bản dẹt, gắn ngang trụ chính, trong khi Mặt trời là chi tiết nổi bật nhất, làm từ các sợi lạt đan tròn, tỏa nhiều tia, chủ yếu dùng màu đỏ. Đỉnh trụ thường làm mũi nhọn như lưỡi giáo chọc thẳng lên trời hoặc gắn quả bầu khô, biểu tượng phồn thực, sự sống vì chứa nước. Tất cả biểu tượng này liên kết liền mạch trên trụ chính, tạo nên trục thiêng nối đất với trời.

Cây nêu - trục linh thiêng nối trời và đất

Về màu sắc, người Ba Na truyền thống dùng ba màu cơ bản: Màu đen tượng trưng cho đất, màu trắng tượng trưng cho trời, màu đỏ tượng trưng cho thần linh và sự sống. Về sau, để cây nêu sinh động hơn, họ phối thêm nhiều màu.

Ở phần đế, thường dựng một giàn nhỏ đặt lễ vật. Nếu có trâu hiến sinh, thức ăn chín được bày lên giàn cúng, sau đó chia cho dân làng dùng ngay tại lễ. Các lễ vật sống như đầu, đuôi, bộ phận khác của con vật được treo quanh cây nêu và để đó hai, ba ngày sau mới dùng. Khi cúng, thầy cúng thường lấy máu vật hiến sinh bôi lên cây nêu như lời báo với thần linh. Vì vậy, cây nêu được xem là vật thiêng, vừa nối trời đất, vừa là nơi trú ngụ của thần linh và truyền tải mong ước, nguyện cầu của cộng đồng.

Cây nêu luôn được đặt ở trung tâm không gian nghi lễ, nơi diễn ra các hoạt động cộng đồng. Sau lễ hội, người Ba Na không tháo dỡ mà để cây nêu hư hỏng dần theo thời gian, bởi tin rằng đụng chạm vật thiêng có thể làm mất linh, dễ bị thần (Yàng) quở trách. Nhìn vào cây nêu, có thể thấy cả một vũ trụ quan của người Ba Na được mô phỏng bằng tre, lạt và màu sắc giản dị nhưng giàu chiều sâu tâm linh và nghệ thuật của người Ba Na.