Những chiếc guồng trên dòng sông Nậm Việc bản Ban, xã Châu Tiến.

Ông Vi Văn Hòe, Trưởng bản Ban, xã Châu Tiến cho biết, người dân tộc Thái nơi đây thường làm guồng nước từ cuối vụ, hoặc đầu vụ mùa mới. Tất cả vật liệu để làm guồng đều có nguồn gốc từ núi rừng như tre, nứa, gỗ, lùng. Hình dạng chiếc guồng được cấu tạo giống như bánh xe đạp và có đường kính từ 5 đến 10m. Trục quay làm bằng các loại gỗ chắc chắn, có khả năng chịu mài mòn.

Nan hoa làm bằng loại tre già, có sức chịu đựng trong môi trường ẩm ướt. Vành guồng rộng khoảng 45-50cm, được đặt các phên nứa để cản nước, tạo lực đẩy guồng quay và có gắn các ống bương (lùng) buộc chếch khoảng 30 độ để múc đầy nước khi chìm xuống. Lực đẩy của nước khiến guồng quay liên tục, đến tầm cao nhất định, thì các ống bương bắt đầu đổ nước vào các máng dài được làm từ thân cây mét chẻ đôi. Từ đó, hệ thống máng dẫn nước chảy về tưới cho những cánh đồng, các chân ruộng bậc thang.

Cũng theo ông Vi Văn Hòe, những năm 90 của thế kỷ trước, ở 3 bản Hoa Tiến và Hạnh Tiến và bản Ban có trên 200 guồng nước được đặt dọc hai bên bờ sông Hạt, sông Việc. Trải qua thời gian, nhiều chiếc đã bị lũ cuốn trôi, hư hỏng nên số lượng guồng nước giảm dần, đến nay chỉ còn hơn một nửa (160 guồng). Những năm qua, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, xã Châu Tiến được đầu tư xây dựng một số công trình kênh mương hóa nội đồng theo tiêu chí nông thôn mới, nhiều gia đình cũng đã mua sắm được máy bơm để bơm nước tưới ruộng vào mùa nắng hạn. Nhưng với một địa phương mà diện tích đất nông nghiệp phần lớn là ruộng bậc thang như ở 3 bản nói trên, thì những chiếc guồng nước vẫn giữ một vị trí quan trọng. Bởi vậy, người dân rất coi trọng công tác tu sửa làm mới các guồng nước.

Năm 2018, bản Ban đã làm thêm được 30 guồng nước, cùng với các công trình thuỷ lợi được đầu tư xây dựng, những chiếc guồng đã phục vụ đủ lượng nước tưới cho hơn 16,7ha ruộng lúa 2 vụ, góp phần đem lại cho bà con dân bản Ban những mùa vụ tốt tươi.

Không đơn thuần chỉ là một công cụ thủy lợi, guồng nước đã trở thành một bản sắc văn hóa độc đáo, góp phần làm phong phú cho nét văn hóa các dân tộc ở nơi đây: bên nếp nhà sàn truyền thống, nghe tiếng thanh lách cách đưa trên khung cửi, tiếng rầm rì của những chiếc guồng nước quay ngày đêm hòa quyện cùng với những điệu nhuôn, điệu xuối, tạo thành bản nhạc làng quê thơ mộng, yên bình...

NGÔ HOÀI AN