Chủ động khám sức khỏe sinh sản trước và sau kết hôn

Trước đây, ở nhiều vùng đồng bào DTTS và miền núi, do ảnh hưởng của hủ tục và hạn chế về nhận thức chăm sóc sức khỏe sinh sản, nhiều trẻ em gái đã lập gia đình khi mới ở tuổi vị thành niên.

Thiếu kiến thức và không được tiếp cận dịch vụ y tế khiến các em đối mặt với nhiều hệ lụy: con sinh ra dễ suy dinh dưỡng, thấp còi; bản thân người mẹ trẻ thì sức khỏe giảm sút, thường xuyên thiếu máu, kiệt sức sau sinh. Nhiều gia đình rơi vào cảnh nghèo khó vì sinh con dày trong khi thu nhập không ổn định và thiếu kỹ năng tổ chức cuộc sống.

Trường hợp chị Sùng Thị Trư, dân tộc Mông ở bon Jâng Kriêng, xã Quảng Tân, tỉnh Lâm Đồng là một ví dụ. Chưa tròn 15 tuổi, chị đã lập gia đình và sinh con đầu lòng. Nay 29 tuổi, chị là mẹ của 5 đứa trẻ. Dù có hơn 1 ha cà phê, thu nhập vẫn bấp bênh, hai vợ chồng phải đi làm thuê để trang trải và nuôi con nhờ phần lớn vào chính sách hỗ trợ của Nhà nước.

“Đẻ nhiều vất vả lắm. Đến con thứ 3 đã mệt, đến con thứ 4 càng kiệt sức. Bác sĩ bảo thiếu máu do mang thai dày quá không kịp hồi phục”, chị chia sẻ. Sức khỏe suy yếu, chi phí nuôi con tăng khiến kinh tế gia đình ngày càng chật vật.

Nhưng đó là câu chuyện của những năm trước. Gần đây, nhờ công tác truyền thông về chăm sóc sức khỏe sinh sản được triển khai rộng khắp từ trường học đến từng buôn, làng, nhận thức của phụ nữ DTTS đã thay đổi rõ rệt. 

Các em gái vị thành niên không còn lập gia đình sớm mà ưu tiên học tập hoặc đi làm để có thu nhập trước khi kết hôn. Các bà mẹ trẻ biết chăm sóc sức khỏe trước - trong và sau sinh và nuôi con theo hướng dẫn của ngành Y tế, Hội Phụ nữ. Như chị Mùa Thị Sua ở thôn Ja Lú B chia sẻ: “Sinh nhiều khổ lắm. Giờ hiểu rồi nên tôi vận động chị em sinh đẻ có kế hoạch. Có sức khỏe mới nuôi con đàng hoàng”.

Sự vào cuộc của chính quyền, ngành Y tế, Hội Phụ nữ và Người có uy tín đã giúp tỷ lệ phụ nữ đi khám tiền hôn nhân, khám thai định kỳ và thực hiện kế hoạch hóa gia đình tăng lên đáng kể.

Ở nhiều bản làng vùng sâu, phụ nữ đến trạm y tế kiểm tra sức khỏe, tiêm phòng, tư vấn dinh dưỡng đã trở nên quen thuộc. Các hoạt động truyền thông về tảo hôn, hôn nhân cận huyết, phòng dị tật bẩm sinh, lợi ích sinh ít - nuôi con tốt được duy trì bằng nhiều hình thức; cộng tác viên dân số “đi từng ngõ, gõ từng nhà” giúp các gia đình hiểu rằng, khám tiền hôn nhân là bước chuẩn bị quan trọng cho hạnh phúc lâu dài.

Nữ sinh DTTS hiện nay học lâu hơn, không còn tình trạng bỏ học lấy chồng. Nhiều gia đình trẻ lựa chọn sinh 1 - 2 con để đảm bảo điều kiện nuôi dưỡng. 

Tại một số bản người Hà Nhì ở các tỉnh Điện Biên, Lai Châu, các cặp vợ chồng trẻ thống nhất chỉ sinh 2 con dù bố mẹ mong có nhiều cháu. Họ hiểu rằng, sinh ít giúp giảm gánh nặng kinh tế, chăm sóc con tốt hơn, hạn chế suy dinh dưỡng và tạo điều kiện để phụ nữ có cơ hội làm việc, nâng cao thu nhập.

Cùng với sự thay đổi từ người dân, các chính sách của Nhà nước, tiêu biểu là Dự án 7 thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2025 - đã hỗ trợ chiến dịch khám sức khỏe, sàng lọc bệnh tật, tư vấn SKSS và tầm soát trước sinh, sơ sinh tại nhiều địa phương. Nhờ đó, đồng bào được tiếp cận dịch vụ y tế chất lượng ngay trong cộng đồng, góp phần nâng cao thể trạng và chất lượng dân số vùng DTTS.

Chính sách mới tăng cơ hội chăm sóc sức khỏe sinh sản 

Bước sang năm 2025, các chính sách giáo dục và chăm sóc sức khỏe sinh sản dành cho học sinh DTTS vị thành niên có nhiều điểm mới quan trọng, tạo cơ sở để triển khai mạnh mẽ hơn chương trình giáo dục giới tính toàn diện. Nghị định 66/2025/NĐ-CP chính thức có hiệu lực từ ngày 1/5/2025 đã bổ sung hàng loạt hỗ trợ đối với học sinh DTTS ở vùng khó khăn, không chỉ về chi phí học tập mà còn mở rộng phạm vi triển khai các chương trình giáo dục sức khỏe tại trường học.

Nhờ hành lang pháp lý này, nhiều địa phương vùng cao đã đưa hoạt động tư vấn SKSS, phòng chống hôn nhân cận huyết, ngăn chặn tảo hôn, giáo dục về hành vi tình dục an toàn vào chương trình ngoại khóa, hoạt động trải nghiệm hoặc các buổi tư vấn học đường. Đối tượng trọng tâm của các chương trình là nữ sinh DTTS - những em vốn ít có cơ hội tiếp cận thông tin chính thống do rào cản văn hóa, ngôn ngữ và điều kiện địa lý.

Cùng thời điểm đó, Đề án chăm sóc sức khỏe sinh sản vị thành niên, thanh niên giai đoạn 2021 - 2025 của Bộ Y tế đặt mục tiêu đến năm 2025: Ít nhất 60% vị thành niên thuộc nhóm yếu thế có hành vi tình dục an toàn, giảm tỷ lệ mang thai ngoài ý muốn và bệnh lây truyền qua đường tình dục. Đây là mục tiêu quan trọng đối với vùng DTTS - nơi từng ghi nhận nhiều trường hợp mang thai sớm, kết hôn trước tuổi, ảnh hưởng đến tương lai của trẻ và chất lượng dân số.

Tại một số địa phương như Lào Cai, Quảng Ninh, Gia Lai, mô hình câu lạc bộ “Bạn gái tuổi teen”, “Thắp sáng ước mơ” đã thu hút nhiều nữ sinh DTTS tham gia. Tại đây, các em được cung cấp kiến thức thực tế về cơ thể, thay đổi tâm sinh lý tuổi dậy thì, quyền được bảo vệ, phòng tránh xâm hại, phòng tránh mang thai ngoài ý muốn và hiểu rõ trách nhiệm đối với tương lai của chính mình.

Mặc dù vậy, khó khăn vẫn còn. Đó là tình trạng thiếu giáo viên được đào tạo chính quy về giáo dục giới tính, tâm lý e ngại của phụ huynh và chính học sinh khi nói về chủ đề nhạy cảm. Do đó, các chuyên gia cho rằng, cần phát triển mô hình giáo dục phù hợp với đặc thù văn hóa từng vùng, có sự tham gia của cán bộ nữ bản địa, người uy tín để tạo sự tin cậy.

Cùng với trường học, ngành Y tế tiếp tục khuyến khích tư vấn và khám sức khỏe tiền hôn nhân cho thanh niên sắp kết hôn, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa. Đây là giải pháp hiệu quả nhằm phát hiện sớm nguy cơ dị tật bẩm sinh, bệnh di truyền, bệnh lây qua đường tình dục, đồng thời giúp các bạn trẻ chuẩn bị tâm lý, kiến thức và sức khỏe để xây dựng gia đình lành mạnh.

Sự phối hợp giữa chính sách, nhà trường, ngành Y tế và cộng đồng đang tạo ra nền tảng vững chắc hơn cho thế hệ trẻ DTTS. Khi phụ nữ và trẻ em gái được trang bị đầy đủ kiến thức, cơ hội học tập và được tiếp cận dịch vụ y tế chất lượng, các rủi ro liên quan đến sức khỏe sinh sản sẽ giảm mạnh, góp phần tạo nên chất lượng dân số tốt cho hiện tại và tương lai.