Sầu riêng cóc trái nhỏ, vỏ sần, gai thưa như mít, hạt to nhưng cơm mỏng, màu kem hoặc màu chao, khi bóc ra là một mùi thơm nhẹ nhàng, dẻo mịn tan trong miệng. Dù không thể cạnh tranh về sản lượng, những giống sầu mới cơm vàng hạt lép nổi danh như, Dona, Ri6, Musang King..., nhưng giống sầu riêng này lại gắn với ký ức cây ăn quả của Tây Nguyên, vừa ngon vừa lành, vừa mang yếu tố bản địa đặc trưng.

Mỗi sầu riêng qua đi, người làm vườn lại bàn đến giống mới sầu riêng đến với năng suất cao. Khi thị trường rộng mở, những khu vườn chuyên canh được hình thành, những cánh đồng cà phê được chuyển đổi, người người học cách ghép cành, chọn giống, canh tác theo tiêu chuẩn. Và chính người dân tộc thiểu số, những chủ nhân của vườn rẫy ngày nào, hôm nay lại trở thành những nông hộ làm giàu nhờ sầu riêng. Ở nhiều xã ở Krông Pắc, Cư M’gar, Ea Kar, tỉnh Đắk Lắk, không hiếm hộ gia đình người Ê Đê, M’nông mỗi mùa sầu riêng thu về tiền tỷ, có hộ đạt tới chục tỷ đồng.

Vườn sầu riêng của ông Ama Thông ở buôn Kotam, cách trung tâm phường Buôn Ma Thuột khoảng 10km, là một ví dụ sống động cho việc kết hợp giống mới - giống cũ, vừa bảo tồn vừa phát triển.

 Từ cuối những năm 1990, ông là người tiên phong chuyển đổi mô hình trồng xen cà phê - sầu riêng. Vườn của ông có cả những cây giống mới cho trái cơm vàng hạt lép, phục vụ xuất khẩu vừa có những cây sầu riêng cổ thụ giống truyền thống, mà nhiều năm nay, ông duy trì để lấy hạt giống lai tạo. Và bất ngờ, giống sầu riêng hạt cổ truyền lại trở thành nguồn thu lớn nhờ nhu cầu ươm cây giống có khả năng kháng sâu bệnh mạnh.

Ông Ama Thông chia sẻ: Hơn hai thập kỷ trước, khi tỉnh phát động chương trình tái canh cà phê, ông là người tiên phong đưa giống sầu riêng mới vào trồng xen. Nhưng ông không chặt bỏ những cây sầu riêng già trong vườn mà chăm sóc kỹ lưỡng, thu hái cẩn thận từng trái nhỏ. Bởi ông biết rằng, giá trị của giống cũ không chỉ nằm ở trái ăn, mà còn ở khả năng kháng sâu bệnh, dùng làm gốc ghép, nhân giống lai tạo. Vậy là vườn ông có hai dòng thu: giống mới cho sản lượng lớn bán thị trường, giống cũ thu hạt giống bán cho các cơ sở ươm cây giống. Những cây sầu riêng cổ thụ ấy, mỗi mùa vẫn cho quả đều đặn.

Những ai từng một lần nếm thử sầu riêng giống cũ còn gọi là sầu riêng hạt, đều nhớ mãi cái vị ngọt thanh, dẻo mịn như tan trong miệng, hương thơm thoang thoảng mà lưu luyến. Có cây hơn 50 năm tuổi vẫn trĩu quả. Giá trị đặc biệt của sầu riêng là giống cũ còn được nâng tầm thông qua các sáng kiến khởi nghiệp đầy sáng tạo. 

Tại xã Krông Pắc, tỉnh Đắk Lắk, nhóm phụ nữ do chị Tạ Thị Vũ Quyên làm Tổ trưởng đã hình thành “Tổ hợp tác mỹ phẩm tái sinh”, sử dụng vỏ sầu riêng giống truyền thống kết hợp cùng các thảo dược địa phương để chiết xuất enzyme tự nhiên - tạo ra dòng mỹ phẩm chăm sóc da thuần thiên nhiên. 

Chị Quyên tự hào nói: “Vỏ sầu riêng tưởng là phế phẩm, nhưng khi nghiên cứu kỹ thì trong nó có chứa enzyme quý. Chúng tôi tận dụng chính giống sầu riêng cũ vừa để tạo giá trị mới, vừa gìn giữ giống cây của ông bà mình”.

Cũng từ ý tưởng đổi mới, chị Nguyễn Thị Ngọc ở phường Buôn Ma Thuột lại chế biến sầu riêng giống mới thành snack giòn tan. Khi thị trường tiêu thụ chậm, chị cấp đông múi chín, có cái đem làm sấy giòn, tạo nên món ăn vặt tiện lợi - vừa giữ nguyên vị béo ngậy, vừa dễ bảo quản, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm. 

Điều đó cho thấy, mỗi trái sầu riêng ở Đắk Lắk hôm nay, không chỉ có giá từ vài chục đến cả trăm nghìn đồng mỗi ký, mà còn chứa đựng trong đó cả ký ức văn hóa, tri thức dân gian và tương lai kinh tế bền vững.

Giống sầu riêng cũ, tưởng bị quên lãng, nhưng thực tế nó đã và đang tiếp tục đóng vai trò nguồn gen quý. Trong khi giống mới, với năng suất cao, chất lượng đồng đều đang mở rộng cánh cửa ra thế giới. Tất cả đang cùng nhau tạo nên một bức tranh đa sắc của nền nông nghiệp Tây Nguyên hiện đại, không chỉ “ăn trái ngọt” mà còn biết “gieo mầm bản sắc”.

Mỗi mùa sầu riêng về, khắp các vùng quê ở Đắk Lắk không chỉ thơm ngát, mà còn rộn ràng tiếng cười, ngân lên hy vọng. Trái sầu riêng, dù là giống cũ hay giống mới, đều góp phần làm nên câu chuyện phát triển của vùng đất đỏ.

 Và điều quý nhất, chính là người dân tại chỗ đã không buông bỏ những điều xưa cũ, mà nâng niu, sáng tạo, để từ đó gìn giữ và lan tỏa giá trị kinh tế - văn hóa từ vườn nhà ra đến thị trường quốc tế.