Di sản trong vùng công viên địa chất

Theo các tài liệu lịch sử, tín ngưỡng thờ Mẫu có mặt ở Lạng Sơn từ khoảng cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Sự xuất hiện ban thờ Mẫu tại Lạng Sơn có nhiều dạng thức khác nhau. Người ta dễ nhận thấy, có một số di tích có đối tượng thờ phụng gắn với thần linh Tứ phủ đã đi vào lời ca chầu văn, đó là đền Bắc Lệ thờ Chầu bé Bắc Lệ; đền Mỏ Ba thờ Chầu Mười; đền Suối Ngang, Suối Lân thờ Mẫu Liễu Hạnh và các thánh trong hệ thống Tứ phủ...

Trong quá trình phát triển, tín ngưỡng thờ Mẫu đã tiếp nhận và chịu ảnh hưởng của một số loại hình tín ngưỡng, tôn giáo khác, như tín ngưỡng thờ nhiên thần (thần mang yếu tố thiên nhiên), Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo.

Ông Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Lạng Sơn cho biết: Việc tôn thờ hình tượng Mẫu là một nét đẹp văn hóa truyền thống của một đất nước nông nghiệp như Việt Nam, thể hiện sự hòa hợp văn hóa, đạo lý uống nước nhớ nguồn, đề cao vai trò của người phụ nữ. Tại Lạng Sơn, song song với thờ Mẫu tại các đền, chùa thì người Tày, Nùng còn thờ cả mẹ Hoa (Mẻ Bjoóc), đây là nét đặc trưng khác biệt của tín ngưỡng thờ Mẫu ở xứ Lạng so với các vùng khác.

Điều đặc biệt là, các ngôi đền tiêu biểu của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lạng Sơn phần lớn đều nằm trong vùng lõi của Công viên địa chất. Đây là tiềm năng lớn để phát triển loại hình du lịch tâm linh gắn với xây dựng, phát huy hiệu quả hoạt động của Công viên địa chất Lạng Sơn. Hiện Lạng Sơn đã khảo sát, xây dựng 4 tuyến tham quan các điểm hóa thạch cổ sinh, di sản địa chất và có các điểm di tích gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu.

Tại xã Tân Thành, huyện Hữu Lũng là một trong những xã được đưa vào tuyến du lịch thuộc vùng Công viên địa chất Lạng Sơn, đang sở hữu nhiều ngôi đền thờ Mẫu nổi tiếng mang những giá trị văn hóa đặc sắc, tiêu biểu là đền Bắc Lệ đã được xếp hạng Di tích cấp tỉnh vào năm 1992. 

Theo văn bia số 1 dựng năm Khải Định thứ 7 (1922) phụng thờ 3 vị thiên tiên Thánh Mẫu, trong đó có Mẫu Thượng Ngàn. Trải qua nhiều lần trùng tu, đền Bắc Lệ hiện nay vẫn giữ được dáng vẻ cổ truyền với một dãy nhà 3 gian xây bằng gạch lợp ngói tây, cột gỗ, 3 gian nhà này đồng thời là 3 cung.

Ông Phùng Văn Quang, Chủ tịch UBND xã Tân Thành cho biết: Hằng năm, lễ hội truyền thống diễn ra vào ngày 20/9 âm lịch, với nhiều hoạt động đặc sắc như hát chầu văn, diễn xướng hầu đồng, tế lễ… tiêu biểu có nghi thức rước kiệu từ đền Bắc Lệ sang đền Đèo Kẻng luôn thu hút đông đảo du khách đến thăm quan, trải nghiệm.

Bảo tồn để di sản phát huy được giá trị

Nhận thức rõ lợi ích từ việc bảo tồn di sản tín ngưỡng gắn với du lịch Công viên địa chất, những năm qua, UBND tỉnh Lạng Sơn đã chỉ đạo ngành Văn hóa và các cấp, ngành liên quan đẩy mạnh việc bảo tồn, phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu.

Từ năm 2017 đến năm 2019, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức 3 chương trình giao lưu diễn xướng chầu văn tỉnh Lạng Sơn mở rộng thu hút 75 nghệ nhân, thanh đồng trong và ngoài tỉnh tham gia. Ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tăng cường xúc tiến quảng bá giá trị di sản tín ngưỡng thờ Mẫu đến với du khách gần xa trong và ngoài tỉnh trên trang thông tin du lịch của tỉnh và lồng ghép trong các sự kiện như tuần văn hóa, thể thao và du lịch, lễ hội Kỳ Cùng – Tả Phủ…

Năm 2021, Sở đã xây dựng và tham mưu UBND tỉnh ban hành Quyết định 2386/QĐ-UBND phê duyệt Đề án “Thành lập, xây dựng và phát triển Công viên địa chất Lạng Sơn giai đoạn 2021 – 2025”, trong đó, đề ra nhiệm vụ điều tra, khảo sát, bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu.

Bà Phạm Thị Hương, Phó Trưởng ban Thường trực Ban Quản lý Công viên địa chất Lạng Sơn (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho biết: Trên cơ sở Đề án được phê duyệt, Ban đã phối hợp với các chuyên gia tư vấn nước ngoài và Việt Nam tiến hành khảo sát, xây dựng 4 tuyến với 41 điểm tham quan dự kiến. Trong đó, mỗi tuyến tham quan đều có các điểm hóa thạch cổ sinh, di sản địa chất và ít nhất một điểm di tích gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu.

Bên cạnh đó, đối với các huyện, thành phố trong phạm vi công viên địa chất đang sở hữu di sản tín ngưỡng thờ Mẫu, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng thường xuyên hướng dẫn thực hiện công tác quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị các di tích; tích cực khảo sát, hướng dẫn các nghệ nhân thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu lập hồ sơ trình Chủ tịch nước xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú, Nghệ nhân nhân dân”...

Nghệ nhân Ưu tú Thìn Thu Hương, phường Vĩnh Trại, thành phố Lạng Sơn cho biết: Việc được Nhà nước ghi nhận phong tặng danh hiệu là Nghệ nhân ưu tú, khiến những người thực hành tín ngưỡng như chúng tôi được tiếp thêm động lực trong việc gìn giữ di sản tín ngưỡng thờ Mẫu.

Với giải pháp tích cực của các cấp, ngành, tín ngưỡng thờ Mẫu trong vùng công viên địa chất đã và đang được bảo tồn, phát huy một cách đúng hướng. Sau khi Công viên địa chất Lạng Sơn chính thức được UNESCO công nhận, tín ngưỡng thờ Mẫu và những giá trị tiêu biểu, nổi bật, thì đang góp phần phát triển du lịch tâm linh, tạo tiền đề thúc đẩy kinh tế-xã hội của Lạng Sơn.

Tháng 12/2016, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Hiện nay, trên địa bàn toàn tỉnh Lạng Sơn có hơn 100 di tích trực tiếp thờ Mẫu hoặc phối thờ (có ban thờ Mẫu).