Po Ina Nagar - người mẹ xứ sở của người Chăm

Tín ngưỡng thờ Po Ina Nagar rất phổ biến trong cộng đồng người Chăm ở Ninh Thuận và Bình Thuận. Mỗi địa phương, làng (palei) của người Chăm có cách thực hành tín ngưỡng thờ phụng khác nhau. Người Chăm coi Po Ina Nagar là người mẹ xứ sở, đã hướng dẫn họ tổ chức xã hội, truyền dạy các nghề thủ công làm gốm, dệt vải thổ cẩm và canh tác lúa nước. Từ tín ngưỡng thờ Po Ina Nagar của người Chăm đã lan tỏa ảnh hưởng đến người Việt qua tín ngưỡng thờ Thiên Y Ana thánh mẫu.

Trong tín ngưỡng thờ Po Ina Nagar của người Chăm thể hiện tính phồn thực rất cao. Người Chăm đã sáng tác ra sáng thế ký, truyền thuyết đậm chất huyền thoại về nguồn gốc xuất thân của Po Ina Nagar, những công lao to lớn của thánh mẫu đối với cộng đồng người Chăm. Bà có nhiều chồng và con cái, nhưng người bà yêu thương nhất là Yang Po Amâ. Người Chăm đã xây dựng đền tháp và các đền thờ tại làng để thờ phụng bà và những người con gái của Po Ina Nagar, các công chúa và nữ thần có công lao, sự tích gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của làng.

Tại đền thờ Po Ina Nagar ở làng Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận, Po Ina Nagar được tạc tượng có hình hài, chân dung, nhan sắc như trong đền tháp Bà ở Nha Trang. Còn tại đền thờ ở làng Bỉnh Nghĩa, xã Bắc Sơn, huyện Thuận Bắc, tỉnh Ninh Thuận, Po Ina Nagar được thờ phụng qua biểu tượng đá Kut. Tại làng Vụ Bổn, xã Phước Minh, huyện Thuận Nam, tỉnh Ninh Thuận, Po Ina Nagar hiện thân qua tảng đá. Ngoài ra, tín ngưỡng thờ Po Ina Nagar còn được nhắc nhở qua các địa danh khác trong bài hát thánh ca của ông Kadhar.

Việc dâng lễ cúng cho Po Ina Nagar do các chức sắc như Po Adhia, ông Kadhar, bà Pajau, ông Camanei thực hiện. Đây là 4 chức sắc quan trọng của người Chăm có vai trò quan trọng thực hành nghi lễ và hướng dẫn người dân thực hành lễ. Ở Ninh Thuận hiện nay không có đền tháp thờ Po Ina Nagar, nhưng hình thức thờ phụng, dâng lễ cho Po Ina Nagar được tiến hành giống với cách thức hành lễ trên đền tháp. Tại đền thờ của làng, người Chăm tổ chức hành lễ với các nghi thức tắm tượng, mặc y phục, dâng lễ vật và hát thánh ca ngợi khen tiểu sử và công đức của nữ thần đối với dân làng.

Bên cạnh việc thờ phụng Po Ina Nagar, một số làng Chăm còn lập đền thờ Po Nai, một dạng tín ngưỡng thờ mẫu, thờ phụng những người con gái của Po Ina Nagar, các công chúa và nữ thần có công lao, sự tích gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của làng.

Tín ngưỡng thờ mẫu của người Chăm

Tín ngưỡng thờ mẫu có vai trò quan trọng trong đời sống vật chất và tinh thần của người Chăm. Người mẹ thực hiện vai trò chăm lo đời sống kinh tế, nuôi dưỡng và giáo dục con cái và thực hiện các nghĩa vụ trong dòng tộc, thờ phụng tổ tiên theo tập quán, tín ngưỡng. Các vấn đề liên quan đến các giá trị văn hóa truyền thống đều do người phụ nữ quản lý, gìn giữ và bảo tồn.

Người đàn ông dân tộc Chăm trên danh nghĩa là chủ gia đình, có vai trò đối ngoại và đối nội, nhưng không thuộc về gia đình người vợ. Khi chết đi, họ trở về dòng tộc bên mẹ. Để khắc họa mối quan hệ này, người Chăm có câu thành ngữ: “Daok hadiép ngap mbeng ka urang/Matai nao ba talang ka amaik. Dịch nghĩa: “Còn sống thì đi tạo dựng của cải cho người dưng/Đến khi chết mang xương cốt về cho mẹ”.

Trong xu hướng hội nhập và phát triển, đàn ông Chăm đã bỏ dần trang phục truyền thống trong cuộc sống đời thường. Tuy nhiên, phụ nữ Chăm vẫn mặc theo truyền thống. Việc mang trang phục truyền thống trong đời sống, lễ hội và các sự kiện do dòng tộc tổ chức là những tiêu chí đánh giá phẩm hạnh của người phụ nữ. Phụ nữ Chăm ít tham gia các công việc bên ngoài xã hội mà chủ yếu chăm lo gìn giữ thuần phong mỹ tục.

Theo chế độ mẫu hệ, con gái là người được quyền thừa kế tài sản, của cải do ông bà, cha mẹ để lại. Đặc biệt, người con gái út trong gia đình có quyền thừa kế tài sản cha mẹ và có nghĩa vụ chăm sóc cha mẹ khi về già yếu, thực hiện các lễ cúng trong dòng tộc và gia đình.

Tín ngưỡng thờ mẫu đến nay vẫn được người Chăm duy trì và thực hành qua các lễ cúng để cầu mong nữ thần Po Ina Nagar ban cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cây cối, vật nuôi, con người được khỏe mạnh, sinh sôi nẩy nở và phát triển.