Thiên tai bất thường

Thông thường, phải đến những tháng cao điểm của mùa mưa, tức là khoảng từ tháng 7 đến tháng 9, thì hậu quả của mưa lũ mới rõ nét. Tuy nhiên, mới chỉ giữa tháng 5, mưa lũ ở các tỉnh phía Bắc và ở Trung Bộ đã để lại những tác động ghê gớm. Phải chăng, thiên tai bất thường, là hệ quả của biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt và cũng trở nên khó lường.

Lấy ví dụ ở tỉnh Bắc Kạn, trung tuần tháng 5/2025, mưa lớn bất thường đã xảy ra lũ quét và sạt lở đất trong đêm 17 và rạng sáng ngày 18/5 khiến 4 người thiệt mạng ở các xã Đồng Phúc và Yến Dương, huyện Ba Bể. Nhiều tuyến đường, cầu treo, hoa màu của người dân các huyện khác cũng bị cuốn phăng…

Những ngày cuối tháng 5, chỉ sau một đêm mưa lớn đã nhấn chìm hơn 2.250ha lúa xuân chưa thu hoạch, hơn 2.000 tấn lúa đã thu hoạch và hàng nghìn con gia súc, gia cầm của các hộ dân các huyện Cẩm Xuyên, Kỳ Anh, Hương Khê (Hà Tĩnh). Vậy là, chuyện mất mùa không chỉ diễn ra ở ngoài đồng, ngoài bãi mà còn diễn ra ngay chính trong nhà của bà con.

Vốn quen với cảnh ngập lũ vùng hạ du hồ Kẻ Gỗ từ hàng chục năm qua, nhưng ông Bùi Văn Tình, xã Cẩm Duệ, huyện Cẩm Xuyên (Hà Tĩnh) vẫn không thể ngờ nổi tần suất, lưu lượng và thời gian lũ về. Ông Tình nói: Lũ đến nhanh quá, chúng tôi không kịp trở tay nên lúa sau thu hoạch bị ngâm nước hết. Ai ngờ được lũ sẽ về ngay trong tháng 4 âm lịch, thời điểm khô ráo nhất trong năm.

Còn ông Trần Đức Thịnh, Chánh Văn phòng Ban Chỉ huy Phòng chống thiên tai và Tìm kiếm cứu nạn tỉnh Hà Tĩnh chia sẻ: Thông thường, mùa lũ ở Hà Tĩnh bắt đầu từ tháng 8 và kết thúc vào tháng 11 hằng năm. Tuy nhiên, những năm gần đây, lũ ngày càng có tần suất dày đặc hơn, lũ lên nhanh, nhưng xuống rất chậm.

Tại vùng miền núi cao Nghệ An, những ngày cuối tháng 5 cũng phải hứng chịu những đợt mưa lớn, rồi sau đó là nước lũ từ đâu kéo về càn quét bản làng các huyện Quế Phong, Tương Dương.

Lũ quét đi qua, để lại cây đổ, đất đá ngổn ngang, nhà trôi, cầu sập, hoa màu bị hư hỏng… và giao thông thì tắc nghẽn. Cuộc sống thường ngày của đồng bào các DTTS nơi đây bị đảo lộn hoàn toàn.

Nhôn Mai, huyện Tương Dương (Nghệ An), là cái tên được nhắc nhiều nhất về mức độ thiệt hại vừa qua. Trận lũ vào đêm 29/5 đã cuốn trôi hoàn toàn 3 ngôi nhà, di dời khẩn cấp 5 ngôi nhà, 28 ngôi nhà có nguy cơ sạt lở cùng hàng chục ha lúa, ngô và hoa màu bị hư hỏng nặng. Mưa lũ đã gây sạt lở nhiều điểm trên Quốc lộ 16 và các tuyến giao thông khác…

Thống kế sơ bộ từ cơ quan chức năng địa phương, thiệt hại kinh tế của 2 huyện Tương Dương, Quế Phong trong đợt lũ quét vừa qua là trên 100 tỷ đồng. Trong rất nhiều cuộc trò chuyện với đại diện chính quyền các huyện này, chúng tôi được nghe một chia sẻ rất đỗi xót xa: Thiên tai đang làm cho huyện nghèo thêm.

Linh hoạt các giải pháp ứng phó với thiên tai

Cơ quan chức năng đã mổ xẻ rất nhiều nguyên nhân dẫn đến sự việc thiên tai ngày càng cực đoan, và mức độ thiệt hại ngày càng khó đoán định. Nhưng, cho dù là gì đi nữa, thì có một nguyên nhân gần như là mặc định, dù đã có những dự báo, dự tính thì thiên tai vẫn rất khó lường, nhất là khu vực miền núi cao. Mà nói như người xưa thì: người tính không bằng trời tính.

Theo chia sẻ của rất nhiều địa phương, thì việc dự báo định lượng mưa, lũ quét, sạt lở đất... ở khu vực hẹp hiện vẫn còn hạn chế.

Trước những diễn biến thất thường của thời tiết, thì việc sống chung với lũ, sống an toàn với lũ là điều phải xác định rõ để có kế sách bền lâu. Mà quan trọng nhất, để sống chung an toàn thì phải chủ động ứng phó, lên các phương án, kịch bản cụ thể, chi tiết để sơ tán dân khỏi vùng sạt lở, lũ quét và khu vực hạ du các hồ đập...

Ở vùng đất khắc nghiệt Kỳ Sơn (Nghệ An), những khu vực là điểm “nóng” của sạt lở và lũ quét thì đã được rà soát, gắn với đó là xây dựng kịch bản đối phó. Cụ thể, địa phương đã xây dựng xong kè sông Nậm Mộ, hoàn thiện hạ tầng khu tái định cư vùng lũ xã Tà Cạ… để ứng phó với mưa lũ và sạt lở.

Trong chuyến thị sát các điểm sạt lở vùng miền Tây xứ Nghệ mới đây, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An - Nguyễn Văn Đề đã nhấn mạnh: Thiên tai luôn diễn biến phức tạp, bất ngờ, do đó, trong năm 2025, Nghệ An cần sẵn sàng ứng phó với phương châm “Chủ động phòng tránh, ứng phó kịp thời, khắc phục khẩn trương hiệu quả”, trong đó lấy phòng, tránh là chính.

Theo Ban Chỉ đạo quốc gia về Phòng, chống thiên tai, trong 20 năm trở lại đây, tình hình thiên tai ở nước ta diễn ra không theo quy luật, dị thường và rất khốc liệt. Đặc biệt, mưa bão, lũ lụt xảy ra với cường độ rất mạnh, trên phạm vi rộng, để lại hậu quả nặng nề trong đời sống và sản xuất của người dân.

Vì thế, không thể giảm thiểu được thiên tai nhưng có thể giảm thiểu tổn hại của bão lũ gây lũ quét, sạt lở đất, ngập úng... nhờ các biện pháp phòng chống bền vững như dự báo, cảnh báo sớm, điều tiết lũ trên hồ chứa và kỹ năng ứng phó thảm họa.

Tất nhiên, thiên tai luôn có sức mạnh vượt xa sức ứng phó của con người, vì vậy người ta chỉ có thể chống thiên tai tới một mức độ nhất định và phải tìm cách thích ứng với nó.

Ngoài những giải pháp "cứng" phòng chống thiên tai như: đầu tư vào hạ tầng vật lý, nâng cấp đường giao thông, hệ thống đê, xây dựng các công trình thoát lũ, chống sạt lở đất... thì giải pháp "mềm" đóng vai trò quan trọng. 

Theo đó, bao gồm các giải pháp thay đổi kế hoạch sử dụng đất, đầu tư vào nghiên cứu khoa học về thiên tai, hệ thống dự báo, cảnh báo thiên tai, phương án chuẩn bị ứng phó thiên tai, sơ tán, cứu hộ, cứu nạn và hỗ trợ trước và sau thiên tai, công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức về thiên tai, xóa đói giảm nghèo để nâng cao năng lực tự ứng phó với thiên tai... Một điểm lưu ý không thể bỏ qua, là cần phân tích, đánh giá kỹ lại các phương án phòng chống thiên tai đợt trước để làm bài học rút kinh nghiệm cho lần kế tiếp.