Tôi lại có dịp về thăm Lệ Thủy, thăm dòng Kiến Giang thơ mộng trong dịp Kỷ niệm 110 năm Ngày sinh Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Ngược lên đầu nguồn, nơi Rào Nậy, Rào Con hợp lưu để thành tên một dòng sông. 

Dòng Kiến Giang với chiều dài khoảng 58km, bắt nguồn từ dãy Trường Sơn hùng vĩ. Như một dải lụa mềm, uốn lượn xuôi xuống “vùng đất thiêng”, nơi có lăng mộ Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh (1650 - 1700) người mở cõi, khai sáng miền đất phương Nam của nước Việt vào thế kỷ 17. Xuôi về hạ nguồn, dòng Kiến Giang như một bản nhạc trữ tình, hết trầm rồi lại bổng. Giữa bạt ngàn rừng Trường Sơn như lạc vào tiên cảnh, suối nước khoáng Bang, điểm du lịch hấp dẫn như “níu kéo” du khách không cho về xuôi!

Thị trấn Kiến Giang, huyện Lệ Thủy bừng sáng, như muốn phô thêm vẻ đẹp yêu kiều của dòng sông trong hành trình tuôn chảy, hòa mình vào biển cả. Với những ngôi nhà cao tầng, những ngôi nhà mái ngói đỏ thắm, những dãy phố khang trang buôn bán sầm uất soi bóng dòng Kiến Giang. Sông uốn khúc quanh co, chia thành hai nhánh, những chiếc cầu cong cong duyên dáng tạo nên vẻ đẹp nên thơ cho vùng phố huyện này.

“Kiến Giang trên bến dưới thuyền”, bên tả, chợ Tréo đã đi vào nhiều áng thơ, văn, nhạc, họa. Đây là chợ lớn nhất huyện Lệ Thủy, luôn tấp nập người mua kẻ bán. Bên hữu, chợ Chiều lại mang trên mình nét cổ kính mang đậm bản sắc văn hóa của con người Lệ Thủy. Không biết sông tô vẽ cho thị trấn hay thị trấn điểm son cho sông, nhưng đó là một sự phối cảnh thơ mộng đến hoàn hảo.

Dừng chân ngồi quán cóc bên tả dòng Kiến Giang, nhấp ly cafe ngắm dòng nước trong xanh, miên man theo từng trang sử xoay quanh bên lưu vực dòng sông Kiến Giang, tự hỏi không biết vùng đất này đã có bao nhiêu người con ưu tú được lưu danh sử sách. Phạm Thượng Tướng cùng Lê Lợi dấy binh khởi nghĩa dẹp giặc Minh, được phong Thượng tướng; Nguyễn Danh Cả theo Lê Lợi đánh giặc lập công được phong tước Trung Lượng đại phu, có con là Danh Trí được phong Vũ Tiết đại phu, cháu là Nguyễn Đình Tuấn được phong là Quả Cảm tướng quân; Tiến sĩ Dương Văn An - tác giả tập "Ô Châu Cận Lục" nổi tiếng…

Xuôi về hạ lưu, sông Kiến Giang chảy qua làng An Xá, xã Lộc Thuỷ, huyện Lệ Thuỷ, địa danh đã rất đỗi thân quen với mỗi người dân Việt Nam. Nơi đây có ngôi nhà giản dị, vách gỗ với cây cau, cây vú sữa, cây khế trăm tuổi... Hàng chục năm nay, hàng triệu triệu người phương xa vẫn thường đến đây để thăm. Lệ Thủy, một miền quê trù phú nổi tiếng với lúa vàng trĩu hạt. Người xưa đã so sánh “Nhất Đồng Nai, nhì hai huyện” hạ lưu sông Kiến Giang (Lệ Thủy - Quảng Ninh) đậm đà bản sắc con người đất Quảng.

Khiêm tốn khép mình bên bờ tả ngạn của dòng Kiến Giang yên bình, chùa An Xá tọa lạc tại thôn An Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy. Gọi là chùa nhưng nơi đây không có sư sãi trụ trì, chỉ có cụ ông Trần Xứ là người trong thôn được dân làng tín nhiệm giao cho việc trông coi và hương khói trong chùa.

Bên dòng Kiến Giang như dải lụa màu xanh với những cánh đồng thẳng cánh cò bay; những cây đa, bến nước, sân đình, ngôi chùa và giọng hò khoan man mác làm xiêu lòng lữ khách. Đặc biệt nơi đây còn có Nhà lưu niệm gia đình Đại tướng Võ Nguyên Giáp.

Nhà Đại tướng Võ Nguyễn Giáp ở ngay làng An Xá được bao bọc bởi một màu xanh của cây lá. Hàng chục năm qua, đã có rất nhiều lượt khách trong và ngoài nước đến thăm,  tìm hiểu về nơi vị tướng tài ba của dân tộc đã sinh ra. Trải qua biết bao thăng trầm, nơi đây vẫn giữ được nguyên vẹn nét thanh bình, tĩnh lặng.

Năm tháng qua đi, những ngôi nhà, sân chùa, cảnh vật và dòng Kiến Giang vẫn còn đó - lưu giữ biết bao kỷ niệm của vị tướng lừng danh thế giới. Tất cả đã trở thành điểm đến văn hóa, lịch sử để các thế hệ hôm nay và mai sau hiểu hơn về quá khứ chống giặc ngoại xâm gian khổ mà hào hùng của dân tộc, về những tấm gương cách mạng kiên trung, về quê hương - đất nước - con người đã làm nên những kỳ tích đáng tự hào trong lịch sử Việt Nam .

Trời đã về chiều, cũng là lúc hành trình từ thượng nguồn dòng Kiến Giang ra biển kết thúc. Nhập vào phá Hạc Hải, Kiến Giang đổ ra cửa sông Nhật Lệ xuôi về biển Đông. Ngồi ngắm ngọn núi Đầu Mâu rọi bóng xuống phá Hạc Hải trông thật giống ngòi bút, nghiên mực. Vùng đất linh thiêng, sông nước hữu tình khơi nguồn cho vùng đất học, đã sinh ra nhiều anh hùng.