Khoảng 30 năm về trước, khi đường giao thông còn gập ghềnh, trắc trở, ngựa là phương tiện quan trọng để giúp người dân huyện Tuy An di chuyển, thồ hàng hóa, nông sản từ ruộng dưới thung lũng hay nương rẫy trên núi về nhà. Người dân xứ này thường đi lại bằng ngựa. Người cưỡi ngựa, ngựa thồ hàng, kéo xe,... khắp các vùng Tuy Hòa, Tuy An, Sơn Hòa, Đồng Xuân,... (Phú Yên) đến vùng Vân Canh, An Lão, An Nhơn, Phù Cát,... (Bình Định) hay Vạn Giã, Ninh Hòa (Khánh Hòa). Vó ngựa gõ lốc cốc đều đặn trong nắng sớm, mưa chiều.

Một thời, danh tiếng ngựa Phú Yên vang bóng khắp vùng Nam Trung bộ và Tây Nguyên, được so sánh với ngựa Bắc Hà (Lào Cai). Sử sách còn ghi lại, anh em nhà Tây Sơn đã tuyển chọn ngựa ở Phú Yên để hình thành những đoàn Sảo Mã oai hùng, làm nên bao chiến công vang dội. Đỉnh cao là chiến thắng Ngọc Hồi- Đống Đa đánh tan 29 vạn quân Thanh mùa Xuân Kỷ Dậu 1789. Nhiều đời vua dưới triều Nguyễn, từ Minh Mạng đến Thiệu Trị cũng đều tuyển chọn ngựa ở Phú Yên để sung vào chuồng ngựa ngự dụng, nhất là ngựa có sắc trắng. Vua Minh Mạng cũng đã cho vời về kinh đô hai người dân Phú Yên nuôi ngựa giỏi để hướng dẫn cách nuôi tại các chuồng ngựa ngự dụng.

Ông Võ Văn Chiến (69 tuổi, thôn Xuân Thành, xã An Xuân, huyện Tuy An) nhớ lại ký ức những năm tháng xưa cũ: “Hồi trước, dân mình đi đâu cũng gặp ngựa, làng nào ở Phú Yên cũng nuôi ngựa cả bầy. Đàn ông, đàn bà đều cưỡi ngựa như người ta đi Honda bây giờ. Trong những năm tháng đất nước chiến tranh thì ngựa tải hàng ra trận. Sau năm 1975, ngựa vùng này vẫn được dùng trong việc vận chuyển lương thực, kéo gỗ, vật liệu xây nhà, xây kênh mương, ngựa đóng xe chở khách, chở hàng ra chợ… tất tần tật đều dùng ngựa”. Tại Phú Yên có những địa danh nổi tiếng về xe ngựa như ngã ba Phú Lâm (huyện Tuy Hòa) từng được gọi là Ngã ba Xe Ngựa. Ngược lên Hòa Bình thì có Xóm Ngựa, qua Hòa Đồng thì có Bến Ngựa; bến xe cạnh chợ Tuy Hòa cũng từng được gọi là Bến Xe Ngựa…

Ngày trước, xã An Xuân, huyện Tuy An nổi tiếng với nghề nuôi ngựa. Thôn Xuân Thành của ông Chiến có tới gần 50 hộ nuôi ngựa với hàng trăm con. Những lái buôn mang ngựa đi khắp các vùng Nam Trung Bộ, Tây Nguyên để bán. Ngựa nhỏ khoảng 6 tháng tuổi có giá khoảng 10 triệu đồng/con, ngựa từ 3 năm tuổi đã chạy thồ, kéo xe được thì từ 15 - 20 triệu đồng/con, tùy tướng tá “đẹp, xấu”. Người dân trong xã sắm ngựa thồ để mưu sinh. Ngựa thồ đủ loại, có con mã đại (ngựa lai to) thồ đến 200kg, ngựa cỏ yếu sức chỉ thồ 100kg. Mỗi chuyến thồ, khách hàng trả từ 200.000 - 300.000 đồng tùy vào quãng đường ngắn hay xa.

Không chỉ ở Phú Yên mà khắp vùng Nam Trung bộ từ Quảng Ngãi tới Khánh Hòa, xe ngựa được xem như là một trong những phương tiện di chuyển công cộng giống như xe lam, xe xích lô, xe kéo tay khác. Những vùng Đập Đá (huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định) với địa danh Ngã ba Bến Xe Ngựa vẫn còn ghi trên nhiều bảng hiệu. Trên khắp nẻo đường vào mỗi sáng tinh sương hay mỗi chiều về, tiếng “lốc cốc, lốc cốc” đều đều của vó ngựa hòa với tiếng lục lạc vang leng keng, tiếng hô “họ, họ” điều khiển ngựa của người xà ích... là những âm thanh cuộc sống quen thuộc của nhiều người.

Ngựa thường được chủ nuôi chăm sóc rất kỹ lưỡng, vì muốn có sức để làm lâu ngày thì cần phải bồi dưỡng cho ngựa như cho ngựa ăn lúa ngâm, gạo lức, mật đường, cám tinh và cỏ thơm. Những hôm nào có hàng chạy thì chủ phải dậy sớm cho ngựa ăn no nê và chuẩn bị thức ăn dự trữ cho ngựa ăn dọc đường. Nuôi ngựa nhàn hơn các loại gia súc khác. Ngựa cũng rất ít bệnh tật. Bên cạnh việc chăm sóc, đảm bảo sức khỏe cho ngựa thì chủ nuôi cần có kỹ năng huấn luyện để đảm bảo an toàn cho người và ngựa.

Phú Yên là xứ nổi tiếng một thời với nghề nuôi ngựa, vận tải bằng xe ngựa. Nhưng nay số người theo nghề đã giảm đáng kể bởi nhiều lý do. Bây giờ, đường sá đã thông thương, thuận tiện, nhiều loại phương tiện cơ giới như xe máy, xe tải nhỏ chuyên chở hàng hóa, vì thế bóng dáng ngựa thồ cũng dần thưa vắng. Hiện nay, cả An Xuân chỉ còn 3 hộ nuôi ngựa là ông Võ Văn Chiến, ông Phạm Hữu Thanh và ông Nguyễn Công Thành. Có thời điểm ông Võ Văn Chiến đã có ý định giải nghệ nghề nuôi ngựa, nhưng ông không nỡ bán đi con ngựa đã từng gắn bó với cả gia đình ông bao nhiêu năm nay.

Hiện nay, ở cao nguyên Gò Thì Thùng, xã An Xuân vẫn có lễ hội đua ngựa mùa xuân tổ chức hằng năm, thu hút hàng chục ngàn người từ nhiều nơi đến xem, cổ vũ. Những chú ngựa đua nhỏ thó là nét mộc mạc và độc đáo của Hội đua ngựa ở Gò Thì Thùng. Các kỵ sĩ tham gia đua ngựa chính là những nông dân chân lấm tay bùn như ông Chiến, ông Thanh, ông Thành…

Ngoài việc một năm ngựa nuôi được đưa ra thi tại Gò Thì Thùng một lần thì có giải pháp nào khác để những chú ngựa được cống hiến thêm, và những người nuôi ngựa cũng có nguồn thu nhập từ ngựa? “Nếu được, chính quyền các cấp tạo điều kiện tổ chức nghiệp đoàn xe ngựa phục vụ lễ hội, du lịch như ở Đà Lạt đang làm thì chúng tôi vẫn có thể sống được bằng nghề nuôi ngựa”, ông Chiến trăn trở.