Một nét văn hóa đặc trưng

Bên dưới những mái nhà truyền thống mang đậm nét văn hóa Mường tại xóm Chiềng (xã Kim Thượng, huyện Tân Sơn), bà Sa Thị Tâm đang cùng nhiều các em nhỏ hồ hởi kéo sợi, dệt nên những sản phẩm thổ cẩm đặc trưng. Bà Tâm hiện là Chủ nhiệm Câu lạc bộ Văn hóa dân gian xã Kim Thượng. Những năm qua, người phụ nữ này là một trong số những nghệ nhân trên địa bàn huyện rất tích cực bảo tồn nghề truyền thống của dân tộc mình.

Theo lời bà Sa Thị Tâm, những tấm thổ cẩm không chỉ gắn bó mật thiết với đời sống người Mường, mà còn tượng trưng cho sự giàu có, sung túc trong mỗi gia đình, là vật không thể thiếu trong dịp lễ trọng, việc hiếu, hỉ, tang ma của người Mường.

Đặc biệt, “việc biết dệt ra tấm thổ cẩm đẹp là một trong những thước đo sự đảm đang của những người con gái Mường. Từ năm lên bảy, tám tuổi con gái Mường đã được bà và mẹ dạy cách trồng bông, quay tơ, kéo sợi. Và đến mười ba, mười bốn tuổi đã biết ngồi khung cửi, dệt nên những tấm thổ cẩm lấp lánh, nhiều màu sắc để may chăn, đệm chuẩn bị lấy chồng”, bà Tâm nói.

Vào những năm 60, 70 của thế kỷ trước, nghề dệt thổ cẩm ở các xã Kim Thượng, Minh Đài… huyện Tân Sơn nói riêng, tỉnh Phú Thọ nói chung, phát triển rất mạnh. Gần như nhà nào cũng có một khung cửi, từ người già đến người trẻ, hầu như ai cũng biết dệt. Thế nhưng, một giai đoạn về sau, nhiều gia đình đã không duy trì được nghề, thế hệ trẻ trong làng cũng không còn "mặn mà" với nghề truyền thống này nữa.

Nghệ nhân Phùng Thị Dổi (trú tại xã Kim Thượng) chia sẻ, để tạo nên những tấm vải thổ cẩm lung linh sắc màu của dân tộc Mường, phải trải qua rất nhiều công đoạn. Hằng năm, cứ đến tháng 5 âm lịch, chờ ngày nắng đẹp, người dân bắt đầu thu hoạch bông, rồi phơi 2-3 ngày nắng. 

"Múi bông sau khi phơi khô được dùng dụng cụ truyền thống để làm tơi mịn, kéo sợi, hồ sợi, se sợi, mắc sợi và dệt vải... Tất cả các công đoạn đều được làm thủ công từ đôi bàn tay khéo léo của các chị, các mẹ để tạo được những tấm thổ cẩm đầy màu sắc, hoa văn sinh động như: gối, túi xách, khăn...", bà Dổi tâm sự.

Nỗ lực bảo tồn

Thời điểm năm 2008, nghề dệt xóm Chiềng được khôi phục và được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận làng nghề. Việc này mở ra cơ hội giúp nghề dệt ở Kim Thượng mở ra nhiều cơ hội việc làm, phát triển du lịch cộng đồng cho người dân nơi đây.

Thời gian qua, huyện Tân Sơn đã đẩy mạnh tuyên truyền, vận động, khuyến khích người dân khôi phục, lưu giữ nghề dệt thổ cẩm. Đồng thời, địa phương đã trích kinh phí hỗ trợ sợi dệt, khôi phục khung cửi, tổ chức các lớp truyền dạy... để người dân có đủ điều kiện giữ nghề truyền thống. Huyện cũng tích cực quảng bá, giới thiệu sản phẩm dệt thổ cẩm gắn với phát triển du lịch, kết nối với các điểm bán hàng lưu niệm… nhằm phát triển các sản phẩm dệt tại địa phương, giúp người dân gắn bó hơn với nghề.

Nguyễn Thị Hồng HuệTrưởng Phòng Dân tộc huyện Tân Sơn

Ông Phùng Trọng Luận, Chủ tịch UBND xã Kim Thượng cho biết, để “hồi sinh” nghề dệt của bà con dân tộc Mường, chính quyền địa phương cũng đã có nhiều giải pháp để gìn giữ và phát huy.

“Thời gian qua, xã đã tổ chức thành lập tổ truyền dạy bao gồm các nghệ nhân, phụ nữ đã thành thạo nghề dệt, để tập trung truyền dạy cho các thế hệ trẻ, đồng thời khôi phục lại những chiếc khung cửi đã bị hư hỏng ở trong xã; tăng cường phối hợp với các cấp bộ, ngành, tranh thủ mọi nguồn lực để khôi phục và phát triển làng nghề, vừa tạo việc làm cho người dân, vừa giữ gìn, phát huy nét đẹp bản sắc văn hóa dân tộc…”, ông Phùng Trọng Luận thông tin.

Năm 2023, huyện Tân Sơn đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ đã tổ chức lớp truyền dạy nghề dệt thổ cẩm cho đồng bào dân tộc Mường tại 2 xã Kim Thượng và Xuân Đài; hỗ trợ huyện Tân Sơn xây dựng hồ sơ, video, hình ảnh làm tư liệu nghiên cứu, cơ sở phục vụ khôi phục và bảo tồn nghề dệt, toàn bộ kinh phí được hỗ trợ từ nguồn vốn của Dự án 6 về " Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch" thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (Chương trình MTQG 1719).

Là người trực tiếp truyền dạy cho các học viên về nghề dệt thổ cẩm của dân tộc mình, Nghệ nhân Phùng Thị Dổi bộc bạch: "Mong muốn của người dân Kim Thượng cũng như các xã khác ở Tân Sơn là khôi phục được nghề dệt truyền thống, lưu truyền mãi tại địa phương, nhất là truyền lại cho các thế hệ sau".

Nhờ sự vào cuộc quyết liệt, đến nay, số lượng người biết làm nghề dệt thông qua lớp truyền dạy nghề đã tăng lên đáng kể. Đồng bào Mường sau khi biết và hiểu về nghề càng thêm gắn bó với nét văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc mình.

Mới đây, ngày 09/8/2024, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định 2322/QÐ-BVHTTDL, đưa nghề dệt thổ cẩm của người Mường ở xã Kim Thượng, xã Xuân Đài, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với nghề thủ công truyền thống. Đây là sự động viên lớn nhất của bà con dân tộc Mường và chính quyền địa phương nơi đây trong nỗ lực đưa nghề dệt thổ cẩm vươn xa trong thời gian tới.