Huyện Ba Chẽ có 14 dân tộc đang sinh sống trên địa bàn với 80% dân số là đồng bào DTTS, trong đó người Dao có 3 nhóm: Thanh Y, Thanh Phán, Lô Gang, hiện chiếm 45,2% dân số toàn huyện. Bên cạnh những nét văn hóa chung, mỗi nhóm người Dao nơi đây có những bản sắc riêng, góp phần làm phong phú bức tranh văn hóa đa dạng, độc đáo. Sắc màu văn hóa như một bức tranh thổ cẩm đan xen, tạo ra nét hấp dẫn riêng đối với du khách cũng như những nhà nghiên cứu văn hóa.

Người Dao ở Ba Chẽ có nhiều nhóm khác nhau và có sự khác biệt về tiếng nói, trang phục,  nhưng họ đều có phong tục cấp sắc, tục thờ cúng ông tổ Bàn Vương. Tục thờ cúng Bàn Vương có từ lâu đời, khá điển hình trong sinh hoạt của đồng bào dân tộc Dao.

Truyền truyết người Dao kể rẳng, Bàn Vương vốn là Long Khuyển Bàn Hồ, nhờ lập được công lao to lớn giết được Cao Vương (xâm lược nước Bình Vương) nên được vua Bình Vương trọng thưởng và gả công chúa cho. Bàn Vương và công chúa sinh được 6 trai 6 gái, Bình vương ban cho mỗi người một họ, trở thành 12 họ sớm nhất của người Dao. Khi vua Bình Vương chết, Bàn Vương lên làm Vua. Tuy vậy, Bàn Vương vẫn giữ nếp sống giản dị, dạy người Dao cách trồng lúa, dệt vải.... Sau khi Bàn Vương qua đời, người Dao tổ chức thờ cúng vào các dịp lễ tết và cấp sắc.

Mới đây, từ ngày 18,19/11/2023 Lễ hội Bàn Vương năm 2023, tiếp tục được tổ chức tại miếu thờ Bàn Vương và nhà sinh hoạt cộng đồng dân tộc Dao ở thôn Sơn Hải, xã Nam Sơn. Hôm diễn ra sự kiện này, ngay từ sáng sớm, các đoàn đại diện cho 12 dòng họ Dao ở địa phương đã thực hiện nghi thức rước các lễ vật, cây đặc sản, con vật nuôi đặc trưng từ bến thuyền nhà văn hóa dân tộc Dao lên miếu Bàn Vương để làm nghi lễ cúng.

Lễ cúng Bàn Vương được các thầy cúng thực hiện một cách trang trọng. Đây là nghi lễ mang đạm tính nhân văn hướng con người luôn nhớ đến nguồn cội và trấn an tinh thần bở có tổ tiên Bàn Vương linh thiêng, phù hộ độ trì. Nghi lễ này là sợi dây liên kết cộng đồng trong mối quan hệ dòng họ, làng bản, cầu mong cho con cháu người Dao mạnh khỏe, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu.

Đến với lễ hội Bàn Vương, người dân và du khách còn được chứng kiến nhiều nghi lễ đặc sắc của đồng bào Dao, các chương trình giao lưu dân ca, dân vũ, trò chơi dân gian..;Đây cũng là dịp để các nghệ nhân và cộng đồng người Dao trên địa bàn gặp gỡ, giao lưu, trao đổi kinh nghiệm, nâng cao nhận thức, ý thức trong việc bảo tồn văn hóa dân tộc mình trong thời kỳ hội nhập và phát triển.

Cũng tại lễ hội, du khách cũng được tìm hiểu và trải nghiệm về kỹ thuật thêu hoa văn trên trang phục của người Dao; thưởng thức màn trình diễn trang phục truyền thống của 5 nhóm Dao trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh; tham quan nhà sinh hoạt cộng đồng của người Dao ...

Chị Đặng Thị Phương, một người dân xã Nam Sơn hào hứng chia sẻ: “Được tham quan những gian trưng bày nét văn hóa của người Dao, tôi càng thêm hiểu và tự hào hơn về dân tộc mình. Thông qua đây chúng tôi thấy mình phải có ý thức hơn để giữ gìn những nét văn hóa dân tộc Dao”.

Đặc biệt, Nhảy lửa là nghi lễ được Nhân dân, du khách mong chờ nhất trong khuôn khổ Lễ hội Bàn Vương huyện Ba Chẽ năm 2023. Lễ ra đời, lưu truyền và trở thành nghi lễ truyền thống không thể thiếu của mỗi dòng họ trong cộng đồng dân tộc Dao ở Ba Chẽ. Tùy vào điều kiện của mỗi dòng họ, Lễ Nhảy lửa sẽ được tổ chức mỗi năm một lần hoặc hai đến ba năm hay nhiều hơn tùy điều kiện của từng dòng họ.

Người Dao thực hiện Lễ Nhảy lửa, với mong cầu các thần linh phù hộ, bảo vệ gia đình, dòng tộc, bản làng được bình an, thịnh vượng, mùa màng bội thu. Bên cạnh đó Lễ Nhảy lửa còn mang ý nghĩa xua đuổi tà ma, bệnh tật, những đen đủi của năm cũ, cầu mong cuộc sống được ấm no hạnh phúc khi bước vào một năm mới. Đặc biệt, thể hiện sức mạnh của con người trong quá trình lao động, chế ngự thiên nhiên, chống lại thú dữ phá hoại mùa màng.

Tại lễ hội Bàn Vương, trước khi tham gia nhảy lửa, người được chọn phải giữ cơ thể sạch sẽ. Đặc biệt, nam giới không được ở gần vợ, kiêng quan hệ ít nhất 3 ngày. Nửa đêm, bốn nghệ nhân nhảy lửa ngồi gần đống củi to (củi quế hoặc lim) được đốt cháy thành than đỏ rực. Sau đó, thầy cúng vãi gạo vào các nghệ nhân. Khi được thần linh chấp nhận, các nghệ nhân bắt đầu rung người mạnh. Mỗi bước chân khiến cho than tung lên huyền bí và đẹp mắt.

Nghệ nhân Triệu Thanh Xuân - thôn Nà Bắp, xã Đồn Đạc, huyện Ba Chẽ - cho biết: “Nghi lễ nhảy lửa ít nhất phải có 4 người tham gia. Những người tham gia phải được luyện tập để đi chân trần trên than đỏ lửa. Cá nhân tôi đã làm nghi lễ này 4 lần. Đây là nghi lễ mang tính tâm linh do những nghệ nhân hoặc người được rèn luyện mới thực hiện được".

Sau khi được làm phép, các nghệ nhân chân nhảy theo nhịp cùng tiến về đống than đỏ rực. Những nghệ nhân như trong cơn mê, nhảy múa với đôi chân trần của mình trong đống than lửa mà không hề có cảm giác rát bỏng hay sợ hãi. Hình ảnh những nghệ nhân nhảy múa, dùng tay hất tung than lửa ra các hướng, tạo nên khung cảnh huyền ảo trong đêm.

Anh Hoàng Anh Tuấn, một du khách đến từ thành phố Hải Phòng cho biết, năm nay cùng gia đình đi trải nghiệm Lễ hội Bàn Vương huyện ba Chẽ. Thật tình cờ và có duyên, anh được xem trọn vẹn Lễ Nhảy lửa của người Dao tại đây.

“Ở nghi lễ này, đôi chân trần nhảy lò cò vào đống than hồng tung lên kèm theo điệu trống rộn rã, làm cho khung cảnh trở lên huyền bí, linh thiêng. Điều kỳ lạ mà khó giải thích, rất thu hút tò mò của chúng tôi là chân của các nghệ nhân không hề bị bỏng, nhảy như không vậy”, anh Tuấn chia sẻ.

Với nhiều điểm nổi bật, lễ hội Bàn Vương năm 2023 đã thu hút hàng vạn người dân và lượt khách du lịch tham gia, hưởng ứng. Chia sẻ với phóng viên ngay tại trong khuôn khổ của lễ hội, ông Phạm Văn Đăng, Chủ tịch UBND xã Nam Sơn nhấn mạnh: “Lễ hội năm nay có điểm nhấn quan trọng nhất, là không cần vận động mà rất nhiều người dân đều tình nguyện tham gia, hưởng ứng các hoạt động, chương trình trong Lễ hội Bàn Vương, đặc biệt là người Dao trên địa bàn huyện Ba Chẽ. Họ đã ý thức rõ việc tham gia lễ hội cũng là góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Dao”.