Quảng Sơn là xã vùng cao của huyện Hải Hà (Quảng Ninh) với 90% người Dao Thanh y sinh sống. Hiện nay, người Dao Thanh Y ở đây vẫn gìn giữ được gần như nguyên vẹn các nét văn hóa truyền thống riêng có của dân tộc mình như: Lễ cấp sắc, hát giao duyên trang phục, ngôn ngữ và phong tục tập quán đến các nét sinh hoạt thường ngày. Trong đó, văn hóa thêu thùa trang phục và tục vấn tóc của người Dao Thanh y rất độc đáo và ấn tượng.

Hầu hết phụ nữ Dao Thanh Y để tóc dài rẽ ngôi, quấn sau gáy và quanh đầu, vấn lên thành búi. Các búi lại cột chặt với nhau bằng sợi len có màu sắc sặc sỡ và phủ thêm lên trên đỉnh búi tóc một chiếc khăn nhỏ được thêu hoa văn nhiều màu sắc và họa tiết cầu kỳ… Để vấn được một bộ tóc, nếu chưa quen tay, người phụ nữ Dao Thanh y cũng phải làm ít nhất một giờ đồng hồ. Do vậy, người biết vấn tóc thường là người khéo tay và có tính nhẫn nại, kiên trì.

Hào hứng khi khoe về bộ tóc vừa được vấn, chị Chìu Thị Mấn, một người dân tại bản Mố Kiệc chia sẻ: “Ngày xưa các cụ dạy là, mình lấy chồng rồi thì phải vấn tóc lên, không được thả tóc xuống đâu. Thậm chí nhiều khi đi ngủ vẫn vấn tóc như thế này ấy chứ. Nếu muốn đẹp thì phải nhờ người thật khéo tay vấn cho. Được chị Lan vấn tóc đẹp thế này, mình cũng thấy phấn khởi, tự tin hơn rất nhiều”.

Vốn là người khéo tay, từ bé bà Chìu Thị Lan đã thích được mẹ dạy may vá, thêu thùa trang phục truyền thống của phụ nữ Dao Thanh y. Đối với việc vấn tóc cũng vậy, dù khá nhiều công đoạn cầu kỳ, nhưng chỉ sau vài lần được mẹ chỉ dạy, bà Lan đã tự vấn tóc được cho chính mình.

 Mỗi sáng thức dậy, việc đầu tiên bà làm, đó là thay bộ trang phục truyền thống và tự vấn tóc cho mình. Bà tự vấn tóc từ năm 16 tuổi đến nay đã hơn 30 năm. Giờ quen tay không cần gương, hay người hỗ trợ, tự bà cũng vấn được bộ tóc gọn gàng.

Bà Lan chia sẻ, mấy năm gần đây, nhiều chị em phụ nữ trong bản đã không còn chú ý nhiều đến đầu tóc và mặc trang phục dân tộc. Các bạn thanh niên chủ yếu mặc quần áo tây âu, nhiều bạn trẻ không biết cách thêu, cách vấn tóc. Trong các ngày lễ hội chỉ còn một số các bà, mẹ còn trưng diện bộ trang phục của dân tộc mình. Trong cuộc sống hiện nay, nhiều nét văn hóa khác nhau đã du nhập cả đến các làng bản vùng cao như xã Quảng Sơn, làm cho bản sắc văn hóa của bản làng có nhiều thay đổi, bị biến tấu cũng như mai một dần theo thời gian. 

Bằng sự tâm huyết, tình yêu đối với các giá trị văn hóa dân gian, độc đáo của cha ông để lại và không thể để bản sắc văn hóa của làng bản bị mai một theo thời gian, bà Lan đã nỗ lực truyền dạy lại cho con cháu trong nhà, cũng như các thế hệ trẻ trong xã về nghệ thuật thêu thùa trang phục dân tộc, cách vấn tóc ở mọi lúc, mọi nơi

“Giờ không còn nhiều người biết vấn tóc, vì vậy tôi luôn cố gắng truyền dạy lại cho con cháu trong nhà, chị em, phụ nữ trẻ trong xã về nghệ thuật vấn tóc của người Dao Thanh y. Mỗi khi các chị em có việc như đám cưới, đám hỏi hay đi dự hội, cần làm đẹp là lại đến nhờ tôi giúp. Vừa làm, tôi vừa hướng dẫn mọi người với mong muốn những nét đẹp của người phụ nữ Thanh Y sẽ tiếp tục được lưu truyền”, bà Lan trải lòng.

Bà Lan bảo, mỗi dịp lễ hội, nhìn bà con trong thôn bản xúng xính trảy hội, tóc vấn gọn gàng đúng kiểu truyền thống, bà thấy vui lắm, đó là động lực để bà tiếp tục giữ gìn, trao truyền văn hóa của dân tộc mình.

Đặc biệt, khi các tiết học ngoại khóa về văn hóa dân tộc được đưa vào triển khai trong các trường học, bà Chìu Thị Lan đã nhận được nhiều lời mời đến các trường trên địa bàn huyện để truyền dạy cách vấn tóc. Bà đã tận tình giảng giải về ý nghĩa của tục vấn tóc truyền thống, cầm tay chỉ việc cho khi học sinh hiểu cách làm và có thể tự thực hành được. Mỗi một bạn trẻ biết vấn tóc, là văn hóa dân tộc được lưu truyền, mỗi một học sinh biết yêu và biết trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống, bản sắc của đồng bào mình là bà Lan cảm thấy phấn khởi và tự hào lắm. 

Cô giáo Hà Thị Sin, Trường Phổ thông Dân tộc bán trú THCS Quảng Sơn chia sẻ: “Từ khi nhà trường tổ chức những hoạt động ngoại khóa tìm hiểu về những nét văn hóa truyền thống của dân tộc, bà Lan đã giúp đỡ chúng tôi rất nhiều trong việc truyền dạy cách thêu trang phục, cũng như cách vấn tóc của người Dao Thanh y cho học sinh. Qua những buổi truyền dạy của bà, không chỉ học sinh mà ngay cả các giáo viên cũng được học, được biết nhiều hơn về văn hóa của dân tộc mình”. 

Không chỉ có chị em phụ nữ trong bản nhờ bà truyền dạy cách vấn tóc, thêu thùa trang phục truyền thống, mà ngay cả chị em phụ nữ các bản lân cận cũng tìm đến bà Lan trong những dịp lễ, tết với mong muốn có một bộ tóc đẹp, đúng kiểu truyền thống trong dịp quan trọng của thôn, xã. Và cứ thế, người Dao Thanh Y ở xã Quảng Sơn luôn xem bà Chìu Thị Lan chính là "nghệ nhân" của bản làng. 

Có thể nói, việc bảo tồn, gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, dân gian là việc làm cần thiết, trong đó rất cần những người tâm huyết như bà Chìu Thị Lan.