Vùng đất của di sản

Qua thống kê, toàn tỉnh Nghệ An hiện có hơn 2.600 di tích lịch sử - văn hóa. Hệ thống di tích này trải dài từ miền xuôi lên miền ngược, từ đồng bằng lên miền núi cao; gắn với tín ngưỡng - tôn giáo hoặc các danh nhân, sự kiện có giá trị về mặt kiến trúc nghệ thuật, lịch sử, văn hóa.

 Điều đó không chỉ thể hiện những dấu ấn đặc trưng truyền thống văn hóa và con người, mà còn góp phần quan trọng làm nên sự phong phú, đa dạng và đặc sắc của vùng văn hóa xứ Nghệ.

Trong hàng nghìn di tích trên địa bàn tỉnh, nhiều loại hình đã và đang xuất hiện, tham gia vào các hoạt động văn hóa tại 25 xóm, bản có đồng bào DTTS sinh sống. Đó là các điểm du lịch cộng đồng (các điệu dân ca, dân vũ của đồng bào DTTS), góp phần tạo dựng thương hiệu, tạo dấu ấn đặc trưng tại các điểm du lịch để góp phần giữ chân du khách.

Hiện tại, vùng DTTS và miền núi đang có hàng chục lễ hội gắn với hoạt động tín ngưỡng của các cộng đồng DTTS nơi miền Tây xứ Nghệ. Những lễ hội Pẩn Pang Nang Ni, lễ hội Hang Bua, Làng Vạc, Pu Nhạ Thầu, Đền Vạn-Cửa Rào, Đền Chín gian, Môn Sơn-Lục Dạ… gắn với lịch sử dựng bản lập mừng, với những bậc tiền nhân có công khai mường, lập bản. 

Đáng chú ý, tại các lễ hội này, các trò chơi dân gian truyền thống như nhảy sạp, khắc luống, kéo co, đấu vật, đua thuyền, vật cù, ném pao, chọi bò... ngày càng được quan tâm, chú trọng tổ chức đan xen với các trò chơi hiện đại, tạo nên không khí náo nhiệt của lễ hội, góp phần kết nối mạch nguồn truyền thống lịch sử xa xưa và nếp sống văn hóa hiện đại.

Một điểm nhấn không thể không nói đến trong hệ thống di sản vùng đồng bào DTTS Nghệ An là đã có những lễ hội, tín ngưỡng truyền thống đã được xác lập hồ sơ đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. 

Đó là Nghi lễ Xăng khan, là hệ thống chữ Thái Lai tay của đồng bào Thái ở các huyện miền Tây. Riêng bộ chữ Thái Lai Tay, từ tháng 9/2025 đã chính thức có tên trong phiên bản cập nhật mới nhất của Unicode (Unicode 17.0), trở thành một phần của ngôn ngữ toàn cầu.

Hiện nay, hệ thống di tích, các công trình văn hóa, lịch sử, tâm linh vùng đồng bào DTTS Nghệ An không chỉ đáp ứng nhu cầu về đời sống tâm linh của người dân trong tỉnh, mà còn phục vụ nhu cầu tham quan, chiêm bái của du khách gần, xa.

Bổ trợ cho hệ thống di tích là các danh thắng nơi miền Tây xứ Nghệ. Những “Cổng trời” ở xã Mường Lống, Tháp cổ xã Mỹ Lý, săn mây ở Puxailaileng, du thuyền trên sông Giăng, Vườn quốc gia Pù Mát, rừng Săng Lẻ, đập Phà Lài…mỗi năm đón hàng chục ngàn lượt người thăm quan, thưởng ngoạn.

Trong tâm thức của những người làm công tác du lịch, thì du lịch văn hóa tâm linh được xác định là 1 trong 3 “chân kiềng” của du lịch Nghệ An; cùng với du lịch biển và du lịch sinh thái. Từ lâu, du lịch tâm linh đã là chỗ đứng không thể thiếu trong suy nghĩ của du khách mọi miền.

Nguồn "trợ lực" từ Chương trình MTQG 1719

Nhằm hỗ trợ cho việc giữ gìn và lan tỏa di sản, những năm gần đây, tỉnh đã ban hành một số chính sách như Nghị quyết số 29/2021/NQ-HĐND ngày 9/12/2021 quy định chính sách hỗ trợ đối với Nghệ nhân, Câu lạc bộ trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể và Nghệ sĩ đang làm việc tại Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh; Nghị quyết số 28/2022/NQ-HĐND ngày 9/12/2022 quy định một số chính sách hỗ trợ bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa tại tỉnh Nghệ An. Những chính sách này đã giúp nhiều di tích được tu bổ, hồi sinh, nhiều nghệ nhân yên tâm cống hiến, nhiệt huyết thực hành và truyền dạy di sản, đặc biệt là các nghệ nhân trẻ.

Với tiềm năng và thuận lợi ấy, di sản văn hóa Nghệ An đang từng bước góp phần trở thành động lực phát triển kinh tế. Đến nay, tỉnh hiện có khoảng 204 cơ sở sản xuất dựa vào các loại hình di sản văn hóa có thể đưa vào phát triển thành sản phẩm hàng hóa lưu niệm với 104 loại sản phẩm. Trong đó, cơ bản là nhóm thực phẩm chế biến từ nông sản. Các cơ sở sản xuất đã tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương, góp phần tiêu thụ nguyên vật liệu.

Đáng chú ý, thực hiện Dự án 6 về Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS gắn với phát triển du lịch theo Chương trình MTQG 1719, toàn tỉnh đã có nhiều hạng mục được đầu tư, tu bổ.

Điển hình như, từ nguồn vốn đầu tư phát triển đã xây dựng 15 danh mục dự án về văn hóa, gồm 09 dự án khởi công mới và 06 dự án chuyển tiếp (01 dự án tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị di tích quốc gia, 03 dự án điểm đến du lịch tiêu biểu, 11 dự án thiết chế văn hóa). Còn nguồn vốn sự nghiệp đã thực hiện mua sắm trang thiết bị nhà văn hóa; xây dựng mô hình văn hóa và tủ sách cộng đồng.

Nổi bật là về các di tích, công trình văn hóa tâm linh vùng đồng bào DTTS và miền núi đã được đầu tư, nâng cấp như: Bảo tàng truyền thống các DTTS Nghệ An, nhà cụ Vi Văn Khang… đáp ứng tâm tư, nguyện vọng của đông đảo bà con vùng DTTS. Bên cạnh đó, những hỗ trợ dành cho các điểm du lịch cộng đồng, các nhà văn hóa…, cũng góp phần nâng cao chất lượng hoạt động, khả năng phục vụ.

Tuy nhiên, hiện đang có những khó khăn, vướng mắc trong thực hiện Dự án 6 ở Nghệ An. Theo tổng hợp từ Sở Dân tộc và Tôn giáo, Hướng dẫn số 1684/HD-BVHTTDL ngày 28/4/2023 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quy định hỗ trợ hoạt động đội văn nghệ truyền thống là đội văn nghệ được thành lập tại Nhà văn hóa, Khu thể thao thôn, bản và tương đương thuộc vùng đồng bào DTTS và miền núi (Hướng dẫn 1684); mức chi áp dụng theo Thông tư liên tịch số 46/2016/TTLT-BTC-BVHTTD,  nhưng Thông tư này chỉ áp dụng đối với đội tuyên truyền lưu động cấp tỉnh, cấp huyện, không áp dụng đối với thôn/bản/khối/xóm. 

Bên cạnh đó, Hướng dẫn 1684 cũng không quy định cụ thể nội dung, quy trình, thủ tục để thực hiện hỗ trợ nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú người DTTS trong việc lưu truyền, phổ biến hình thức sinh hoạt văn hóa truyền thống.