Người Chăm có câu ca dao: “Katé di bingun - Cambur di kanem”, tạm dịch: “Katê cúng thượng tuần trăng, Cambur âm tính cúng trăng hạ tuần”. Hiện nay, người Chăm theo đạo Balamôn vẫn còn lưu giữ hai lễ hội truyền thống được diễn ra hàng năm, đó là Lễ hội Katê và Lễ hội Cambur.

Lễ hội Katê thường diễn ra từ đầu tháng 7 Chăm lịch cho đến trăng rằm, mang tính dương (Amâ). Lễ hội để tưởng nhớ công đức của các vị Nam thần và gia tiên, nhất là công ơn sinh thành dưỡng dục của người cha đã khuất theo chế độ mẫu hệ. Lễ hội Cambur nhằm vào tháng 9 Chăm lịch, bắt đầu sau ngày trăng rằm trở đi, mang tính âm (Inâ) để tưởng nhớ công đức của Thánh mẫu Po Inâ Nâgar và cúng gia tiên theo chế độ mẫu hệ.

Nỗ lực bảo tồn sắc màu Katê trên các đền tháp

Lễ hội Katê năm 2025 diễn ra từ ngày 21/10 (mùng 1 tháng 7 Chăm lịch) và kết thúc vào ngày 4/11 (nhằm ngày rằm tháng 7 Chăm lịch ( Porami). Theo thông lệ, Lễ hội chính thức diễn ra trên đền, tháp và nhà Hoàng tộc vào ngày đầu tháng. Sau đó, từ mùng 2 đến rằm, các làng Chăm, nhà sư cả và các hộ tín đồ Balamôn mới tổ chức cúng thần làng và gia tiên.

Không gian Katê năm nay tại các đền, tháp Di tích lịch sử cấp Quốc gia thuộc tỉnh Bình Thuận cũ (nay là tỉnh Lâm Đồng) ghi nhận điểm sáng nổi bật tại Tháp Po Sah Inâ. Nơi đây đã giữ trọn vẹn không khí tưng bừng như mọi năm, đầy đủ cả phần lễ (nghinh thỉnh y trang, đại lễ dâng cúng Thần linh) lẫn phần hội. 

Ban Tổ chức huy động đông đảo nghệ nhân, diễn viên, vận động viên từ 9 xã Chăm tham gia thi các môn dân gian, như: Thổi kèn Saranai, kết mâm trầu 3 tầng (ngap thong hala), thi đội nước vượt chướng ngại vật, giã gạo, bịt mắt đập nồi niêu...

Các hoạt động giao lưu hòa tấu nhạc cụ, múa Chăm và hát dân ca Chăm cũng được tổ chức. Lễ hội còn có góc biểu diễn làm gốm thủ công, nắn bánh gừng (Paik Ginraong Riya) và giới thiệu nghề dệt truyền thống, tạo nên sắc màu đặc trưng, thu hút hàng chục nghìn du khách đến hành hương, trải nghiệm.

Đối với Katê tại Kho mở Hoàng tộc Chăm Po Klaong Mânai (thôn Tịnh Mỹ, xã Hồng Thái), nghi lễ cúng gia tiên và việc trưng bày Bộ sưu tập báu vật vẫn được giữ gìn trang trọng, thu hút nhiều du khách. Lễ hội cũng nhận được sự quan tâm thăm hỏi, chúc tụng và tặng quà của lãnh đạo các cấp, các ngành.

Một số di tích đền thờ cấp tỉnh như, Đền thờ Po Nraop (Tuy Phong) và Đền thờ Po Inâ Nâgar Taha (Liên Hương) duy trì tốt nghi thức lễ khấn, tưởng nhớ công đức các vị thần và cầu nguyện quốc thái dân an. 

Phần hội tại đây cũng được cấp ủy, chính quyền các xã mới quan tâm chỉ đạo, hỗ trợ Ban Điều hành các thôn và Ban Quản lý di tích chuẩn bị chương trình văn nghệ đậm sắc màu Chăm, phục vụ du khách thập phương.

Không khí Katê tại Đền thờ Po Cei Khan mâh Bingu, Po Ong - Po Dhak và Po Nai (xã Thuận Nam) vẫn rất trang trọng, với nghi thức lễ rước y trang và dâng cúng tưởng nhớ công trạng các Ngài được cử hành long trọng. 

Tại Đền thờ Po Dam (Hàm Thuận Bắc), điểm tổ chức Katê cuối cùng vào rằm, nghi thức cung thỉnh y trang và sắc phong được chuẩn bị với lực lượng lễ rước đông đúc. Phần lễ năm nay còn thêm nghi thức Thánh tẩy, thu hút nhiều chức sắc và tín đồ đến chiêm bái, dâng cúng lễ vật. Riêng phần hội còn mời các làng Chăm đến giao lưu văn nghệ phục vụ nhân dân và du khách trong đêm rằm.

Đặc biệt, Trung tâm Trưng bày Văn hóa Chăm (thuộc Bảo tàng tỉnh Lâm Đồng) đã "tô thắm sắc màu" cho Katê năm nay bằng lễ khai hội và nhiều hoạt động phong phú. Ngoài chương trình văn nghệ dân gian, Trung tâm tổ chức hội thi viết chữ Chăm Akhar Thrah cho học sinh tiểu học, và cho các em tham quan, trải nghiệm nghệ thuật nắn bánh gừng (ginraong riya), làm gốm.

Trung tâm còn vận động các nhà sưu tập như ông Nguyễn Ngọc Ẩn, ông Nguyễn Quốc Dũng, Thái Hùng Lâm, bà Đào Thị Chính và ông Phạm Trung Hậu hiến tặng nhiều hiện vật khảo cổ học và ủng hộ kinh phí theo hướng xã hội hóa, nhằm duy trì các môn hội thi vào dịp Katê hàng năm.

Không gian Katê tại các làng Chăm và hộ gia đình cũng được duy trì. Lễ vật được bày biện phong phú để dâng cúng gia tiên bằng lòng thành. Đặc biệt, lễ vật dâng cúng Cha (theo chế độ mẫu hệ) được chuẩn bị đàng hoàng, trang trọng, tạo nên không khí ấm áp, gắn kết nghĩa tình gia tộc giữa hai bên nội ngoại, thể hiện rõ nét lòng hiếu thảo của con cháu.

Những trăn trở sau sáp nhập

Nhìn nhận ở góc độ khách quan, qua theo dõi hình ảnh hoạt động Katê từ các kênh truyền thông của nhà nước cũng như không gian mạng xã hội, phải khẳng định rằng, không khí Lễ hội Katê Chăm ở Lâm Đồng không theo kịp Lễ hội Katê tại các di tích đền tháp và làng Chăm thuộc tỉnh Khánh Hòa. Thực tế này được thể hiện rõ nhất qua trường hợp tổ chức Lễ hội tại một di tích cấp Quốc gia.

Riêng Đền thờ Po Nit (thôn Bình Hiếu, xã Bắc Bình) là di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia và từng là điểm tổ chức Lễ hội Katê hoành tráng nhất tỉnh mọi năm. Di tích này vừa được Nhà nước quan tâm đầu tư kinh phí khoản hơn 3,3 tỷ đồng để trùng tu, hoàn chỉnh một số hạng mục và đưa vào hoạt động tháng 7/2025.

Thế nhưng, Lễ hội Katê năm nay tại đây lại không giữ được quy mô như mọi năm. Hầu như tất cả phần hội, từ trò chơi dân gian Chăm, các gian hàng làng nghề truyền thống (gắn với thi tay nghề như gốm, dệt, bánh gừng, ẩm thực, nhạc cụ…) để phục vụ du khách, đều không được quan tâm thực hiện.

Ngay cả nghi thức lễ rước y trang và Bằng công nhận di tích, không khí cũng không bằng các năm trước. Do vậy, lượng du khách đến tham quan, trải hội giảm sút đáng kể. Tâm trạng của cộng đồng người Chăm và các chức sắc tôn giáo nơi đây rất băn khoăn, trăn trở và tiếc nuối mà không hiểu rõ lý do.

Qua tìm hiểu, có lẽ nguyên nhân là do ảnh hưởng từ việc thay đổi cán bộ chuyên môn sau khi sáp nhập các xã. Điều này dẫn đến việc tham mưu chưa kịp thời, gây lúng túng. Kế hoạch tổ chức Katê năm nay cũng được ban hành rất chậm trễ so với mọi năm, đây là một lý do khách quan.

Giải pháp đặt ra trong các năm tới đối với các di tích đền tháp được xếp hạng cấp quốc gia là: Ngoài trách nhiệm của người dân địa phương đóng góp kinh phí duy trì phần nghi lễ theo tín ngưỡng, Ban Quản lý di tích cũng phải thật sự năng động, sáng tạo.

Ban Quản lý cần sớm tham mưu với chính quyền địa phương và dùng uy tín của mình trong các mối quan hệ xã hội để tìm nguồn kinh phí theo hướng xã hội hóa. Nguồn lực này sẽ bổ sung cho kinh phí hỗ trợ của Nhà nước theo quy định, nhằm duy trì và phát triển hoạt động phần hội hàng năm.

Điều này cũng phù hợp với chủ trương của Trung ương, đã khẳng định việc đầu tư phát triển văn hóa dân tộc phải trở thành nguồn lực nội sinh, góp phần cho đất nước phát triển.

Nhìn chung, Lễ hội Katê năm 2025 ở Lâm Đồng vẫn là một dịp "sum vầy" ý nghĩa, được tăng cường bởi sự quan tâm và động viên kịp thời từ các cấp lãnh đạo. Nhiều hoạt động mang sắc thái văn hóa đặc trưng tại các đền tháp đã tạo dấu ấn tốt đẹp trong lòng du khách, góp phần bảo tồn và phát triển du lịch. 

Mặc dù vậy, sự chậm trễ và lúng túng trong khâu tổ chức tại một số điểm sau sáp nhập là bài học kinh nghiệm, đặt ra yêu cầu cần sớm có những giải pháp đồng bộ và hiệu quả để Lễ hội Katê trong những năm tới được tổ chức quy mô, chuyên nghiệp hơn, xứng tầm với giá trị di sản văn hóa Quốc gia.