Đến thăm Nghệ nhân Ưu tú Mai Thấm tại nhà riêng ở thôn Ma Oai, xã Phước Thắng, chúng tôi gặp ông đang cân chỉnh âm thanh bộ mã la của gia đình chuẩn bị mở lớp truyền dạy cho học sinh trong dịp nghỉ hè 2025.

Trao đổi với Nghệ nhân ưu tú Mai Thấm, chúng tôi được biết, từ năm 2022 tới nay, thực hiện Dự án 6 Chương trình MTQG 1719, ông đã tham gia truyền dạy 6 lớp biểu diễn mã la cho hơn 150 học viên đồng bào Raglay ở các xã Phước Hòa, Phước Tân, Phước Chính. Chỉ trong thời gian ba ngày cho mỗi khóa học, với sự tận tâm ông đã hướng dẫn học viên kiến thức căn bản về cách biểu diễn mã la, với các bài bản phổ biến trong lễ cưới, lễ bỏ mả, lễ ăn đầu lúa mới, lễ báo hiếu.

Chia sẻ về mã la, Nghệ nhân Ưu tú Mai Thấm giải thích cặn kẽ, mã la được coi là vật thiêng của bản làng. Đồng bào Raglay gọi mã la là sar, đây là một loại chiêng không có núm, làm bằng đồng cùng dạng với bộ chiêng của các dân tộc ở Tây Nguyên. Cách đánh mã la mỗi người mang một chiếc vào vai trái, đánh bằng nắm tay phải vào mặt ngoài mã la để tạo âm thanh. Tay trái lót mặt trong mã la để giữ thăng bằng, đồng thời vừa điều khiển cường độ, trường độ âm thanh. Bằng những thao tác cụ thể như mở bàn tay cho âm ngân vang; ép bàn tay vào mặt trong nhẹ hoặc mạnh cho âm trầm hoặc âm câm…

Trong đời sống của dân tộc Raglay, mã la được xem là tài sản quý giá, gia đình nào có mã la là thể hiện sự giàu có của mình và giữ gìn như vật gia bảo. Bà con sống không thể thiếu mã la, mỗi làng đều có 3 - 5 mã la được lưu truyền từ đời trước đến đời sau. Đồng bào Raglay từ khi sinh ra lớn lên cho đến lúc từ giã cõi đời về với tổ tiên gắn liền với âm thanh mã la.

Ngoài chức năng biểu diễn trong các lễ hội truyền thống, mã la còn “có mặt” cất tiếng trong các chương trình văn nghệ, hoạt động vui chơi giải trí của bà con bản làng. Mã la là loại nhạc cụ có tính “quần chúng”, từ người già đến phụ nữ, trẻ em đều đánh được mã la một cách bài bản, thành thục, đúng nhịp điệu. Các nghệ nhân Raglay còn hòa âm giữa mã la với trống, kèn bầu, chapi tạo nên âm thanh rộn ràng, đầm ấm an vui…

Nghệ nhân Ưu tú Mai Thấm cũng chia sẻ, thời trai trẻ ông được biên chế về đơn vị B5 tham gia đánh Mỹ trên chiến trường Bác Ái Tây. Ông cùng đồng đội anh dũng chiến đấu bảo vệ khu căn cứ cách mạng Bác Ái đến ngày quê hương Ninh Thuận hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất. 

Phục viên trở về bản làng, ông đã tích cực tham gia công tác địa phương và nỗ lực sản xuất bảo đảm đời sống gia đình no ấm. Ông được Chủ tịch nước tặng thưởng Huy chương Kháng chiến hạng Nhì do đã có thành tích trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Khi đời sống kinh tế gia đình ổn định, ông dành thời gian nghiên cứu, truyền dạy bảo tồn nhạc cụ truyền thống của đồng bào Raglay.

Hiện trong tộc họ Mai xã Phước Thắng đã để lại cho con cháu bốn chiếc mã la được ông thừa kế cất giữ xem như báu vật gia đình. Tuy nhiên, Đội mã la cần có tám chiếc mới bày tỏ hết lời ăn tiếng nói tình cảm của đồng bào Raglay kết nối với hồn thiêng rừng núi ông bà, với tổ tiên. Do đó, ông dắt hai con trâu đi bộ hơn ba chục cây số theo đường mòn ra Cam Ranh (Khánh Hòa) đổi bốn chiếc mã la gùi về làng. 

Ông say mê giới thiệu với chúng tôi về vị trí của từng chiếc mã la trong dàn “đồng thanh” của núi rừng Bác Ái. Trong đó, quan trọng nhất, là chiếc mã la mẹ giữ nhịp cho các mã la bố, mã la con cất tiếng, tạo nên bản hòa âm đặc sắc của núi rừng trong các dịp mừng đón lễ hội, vui mùa lúa mới, cưới hỏi, bỏ mả.

Nhờ bộ mã la này, ông dốc lòng truyền dạy cho 40 học sinh Trường THCS Lê Lợi và Trường Phổ thông DTNT Pi Năng Tắc biểu diễn thành thục mã la. Để ghi nhận công lao đóng góp của ông Mai Thấm, tháng 11/2015, ông vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, vì đã có cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hóa của dân tộc, góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc.

Anh Hà Quốc Huy, Phó Chủ tịch UBND xã Phước Thắng ghi nhận,  Nghệ nhân Ưu tú Mai Thấm nêu gương động viên con cháu nỗ lực làm ăn vươn lên bảo đảm cuộc sống gia đình no ấm. Ông tích cực tham gia giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa đồng bào Raglay, vận động bà con tộc họ đoàn kết chung tay xây dựng nông thôn mới; bảo vệ khu dân cư bình yên. 

Ông tận tâm truyền dạy biểu diễn mã la góp phần bảo tồn di sản văn hóa quý báu của đồng bào Raglay địa phương. Với đức tính tận tâm truyền dạy nhạc cụ truyền thống dân tộc, Nghệ nhân Ưu tú Mai Thấm được đồng bào Ragay các bản làng tin yêu.