Nhà thờ cổ H’Bâu thuộc làng Xóa, xã Biển Hồ (Gia Lai) là công trình Công giáo đầu tiên trên vùng đất này, gắn với hành trình truyền giáo và định cư của những lưu dân đầu thế kỷ XX. Công trình được xây bằng gạch và xi măng - những vật liệu xa xỉ ở Tây Nguyên khi ấy. Kiến trúc công trình mang dấu ấn Gothic Pháp với mái vòm nhọn, cửa sổ cao vút, đồng thời hòa quyện yếu tố văn hóa bản địa của các dân tộc Tây Nguyên qua bố cục không gian và sự gắn kết với cảnh quan. Trên mặt tiền còn khắc dòng chữ Hán “Kỷ Dậu niên”, gợi nhiều suy đoán về niên đại xây dựng.

Lâu nay, nhiều ý kiến cho rằng, nhà thờ được xây năm Kỷ Dậu 1909. Tuy nhiên, các tư liệu lịch sử lại cho thấy điều này chưa chính xác. Từ năm 1905, các giáo sĩ đã bắt đầu truyền giáo tại vùng đồng bào Gia Rai H’Bâu; đến 1908, linh mục Corompt (Hiển) đưa những gia đình Công giáo Việt đầu tiên đến lập cư. Năm 1909, họ đạo Tiên Sơn ra đời - họ đạo Công giáo đầu tiên ở Gia Lai. Nhưng với số tín hữu ít ỏi, điều kiện khắc nghiệt và việc vận chuyển vật liệu khó khăn, rất khó để lúc đó dựng được một thánh đường kiên cố bằng gạch.

Tư liệu của Giáo xứ Chư Đăng Ya xác nhận: năm 1909, cha Corompt cho xây dựng nhà xứ và nhà thờ Hà Bầu bằng vật liệu đơn sơ. Đến thập niên 1920 -1930, ngôi thánh đường mới được xây lại bằng gạch với tháp chuông như hiện nay. Vì vậy, tấm biển “Kỷ Dậu niên” là dấu mốc thành lập họ đạo và ngôi nhà thờ đầu tiên, chứ không phản ánh tuổi đời của phế tích hiện hữu.

Không chỉ là chứng tích lịch sử, nhà thờ H’Bâu còn mang giá trị nghệ thuật hiếm có từ sự hòa quyện giữa Gothic phương Tây và kiến trúc nhà sàn bản địa. Nằm giữa không gian hoang sơ, cạnh Biển Hồ mênh mang và ngọn Chư Đăng Ya sừng sững, phế tích hiện lên đầy u hoài. Khi sương sớm bảng lảng hay chiều hoàng hôn nhuộm vàng tháp chuông, nơi đây gợi cảm giác giao thoa giữa Đông - Tây, quá khứ - hiện tại.

Dù chỉ còn phế tích, nhà thờ H’Bâu vẫn là “chứng nhân” của hơn một thế kỷ hình thành và phát triển cộng đồng Công giáo tại Gia Lai. Với du khách, đó là điểm dừng chân lãng mạn, gợi nhớ ký ức xa xưa; với các nhà nghiên cứu, đó là tư liệu quý giá về kiến trúc và truyền giáo; còn với người dân, đây là niềm tự hào văn hóa - tôn giáo gắn bó bao thế hệ.

Nếu được trùng tu, kết nối cùng không gian du lịch Biển Hồ - Chư Đăng Ya, nhà thờ cổ H’Bâu hoàn toàn có thể trở thành điểm đến độc đáo, kể câu chuyện về lịch sử, văn hóa và khát vọng của những lưu dân đầu thế kỷ XX. Đó chính là nền tảng để bảo tồn, phát huy giá trị di sản, góp phần làm phong phú thêm bản sắc du lịch Gia Lai, đưa du khách tìm về miền đất đỏ bazan nắng gió - để chiêm ngưỡng, để suy ngẫm, và để trân trọng quá khứ.