Đồng bào Lào ở xã Mường có quan niệm “làm ăn có tháng, làm nhà có ngày”, nên việc chọn ngày lành tháng tốt để vào nhà mới đối với bà con là một trong những việc hệ trọng.

Sau khi dựng xong nhà mới, gia chủ sẽ chọn ngày lành tháng tốt theo quan niệm để tiến hành nghi thức thực hiện lễ cúng vào nhà mới. Để chuẩn bị cho cuộc sống sinh hoạt ở ngôi nhà mới, gia chủ phải chuẩn bị một số đồ dùng, vật dụng sinh hoạt, trong đó nhất định phải có 1 cái “ninh” (chõ đồ xôi) vì trong cuộc sống hàng ngày, đồng bào dân tộc Lào có thói quen ăn cơm nếp là chính. Các vật dụng được để ở vị trí trước cầu thang lên nhà.

Trước khi đến ngày vào nhà mới, gia chủ mời một người cao niên trong bản, thường là già làng trưởng bản hoặc người có uy tín trong cộng đồng, được dân bản kính trọng để làm người đại diện hỗ trợ trong ngày làm lễ vào nhà mới. Gia chủ cũng chính là thầy cúng trong nghi thức vào nhà mới của gia đình mình.

Lễ vật trong lễ cúng nhà mới của đồng bào dân tộc Lào gồm: gà trống luộc, thủ lợn (tùy theo điều kiện kinh tế của gia chủ), nội tạng lợn, xôi nếp, rượu cần, rượu trắng, 2 cái chén, tất cả được đặt lên bàn thờ trong nhà.

Để chuẩn bị lễ vào nhà mới, người được gia chủ chọn thay mặt gia chủ đứng trước cầu thang nhà. Khi đến giờ tốt đã định, gia chủ đi trước dẫn theo con cháu đem theo cái “ninh” và các vật dụng sinh hoạt phía sau. Đến chân cầu thang nhà mới, gia chủ dừng lại và bắt đầu các bước đầu tiên trong nghi thức cúng vào nhà mới.

Gia chủ hỏi già làng: “Nhà mới đã làm xong, giờ tốt đã đến.Tôi đưa con cháu vào nhà mới có tốt không? già làng đáp: "Nhà mới đã xong, giờ tốt đã đến, vào nhà mới bây giờ thì sẽ gặp mới được rồi”. Như vậy là thủ tục đầu tiên đề thực hiện nghi thức vào nhà mới đã xong.

Sau đó mọi người di chuyển lên nhà sàn để thực hiện phần tiếp theo của lễ vào nhà mới. Khi gia chủ cùng con cháu và dân bản, khách dự lễ đã lên hết, một người phụ nữ lớn tuổi trong gia đình sẽ thực hiện việc thay mặt gia chủ cảm ơn khách quý đã đến chung vui với gia đình bằng việc đứng tại cửa vào nhà chính, rót rượu mời từng người.

Khi lên nhà, chủ nhà mang cái ninh (chõ đồ xôi) đặt vào bếp của ngôi nhà. Nghi thức nấu xôi khi vào nhà mới mang nhiều ý nghĩa, trên miệng chõ đồ xôi, chủ nhà đặt đôi đũa chia ra làm 4 phần, trong đó 2 phần quay vào trong nhà, 2 phần còn lại quay ra ngoài sân. Khi những làn hơi của nồi xôi bốc lên đầu tiền vào 2 phần quay vào trong nhà thì chủ nhà sẽ làm ăn suôn sẻ.

Trong khi chõ đồ xôi được đặt vào bếp, các thành viên khác trong gia đình đem đồ dùng, vật dụng vào đặt trong nhà. Sau khi mọi người đã ổn định, gia chủ bắt đầu thực hiện nghi thức cúng vào nhà mới.

Lúc này, thầy cúng được chủ nhà mời đến bắt đầu khấn mời thần linh và tổ tiên về chứng giám, xin phủ hộ cho con cháu vào nhà mới gặp nhiều may mắn, sức khoẻ dồi dào, cây trồng thuận lợi, mùa vụ tốt tươi…

Khi các thủ tục trên hoàn tất, các thành viên trong gia đình và bà con chòm xóm cùng thưởng thức rượu cần, họ cùng nhau múa hát theo tiếng nhạc.

Trao đổi với phóng viên Báo Dân tộc và Phát triển, ông Vì Thanh Nó (68 tuổi) - thầy cúng của xã Mường và cũng là người có uy tín trong cộng đồng – chia sẻ: “Lễ về nhà mới của dân tộc Lào đã được truyền qua bao đời. Giờ đây, được sự giúp đỡ của các cấp chính quyền địa phương, chúng tôi luôn ý thức về việc giữ gìn truyền thống này nói riêng và các nét đẹp văn hóa khác của dân tộc nói chung”.