Truyền thống văn hóa độc đáo

Theo các già làng người Ê Đê thì cuộc sống sinh hoạt của đồng bào không thể thiếu tiếng hát. Tiếng hát được cất lên những lúc vui vẻ để truyền đạt tình ý, vốn sống, chia sẻ trải nghiệm trong lao động sản xuất. Đôi khi tiếng hát là lời thỉnh đạt ý nguyện đến các thần linh núi rừng, sông nước, hay tỏ bày tình yêu lứa đôi. Chính vì thế, tiếng hát được chia thành nhiều loại: H’ ri hậy dùng phổ biến ở nhiều dạng sinh hoạt, đặc biệt là ở hội làng buôn, mang tính diễn cảm; H’ ri ting - rang mang tính trữ tình, được sử dụng trong khung cảnh nhẹ nhàng giữa hai người; H’ ri cô-ning là loại hát đối đáp ứng khẩu theo những giai điệu nhất định. Trong đó, thể loại hát ru là sự giao cảm giữa mẹ và con, nên giai điệu âm nhạc thường êm dịu, thanh thoát, bình dị, nội dung lời ca mộc mạc, gần gũi, mang tính giáo dục, cảm hóa đậm tính nhân văn.

Nghệ nhân Ma Nghin ở xã Krông Pa, huyện Sơn Hòa (Phú Yên) cho biết: Cùng các loại hát trên, Chơnăk là một trong những thể loại hát kể phổ biến nhất của người Ê Đê ở Phú Yên. Mỗi bài Chơnăk dài hàng nghìn câu, với những nội dung kể về các cuộc xung đột giữa các vị tù trưởng (M’tao) hay “trai làng giữ gái làng ta”, hoặc xâm chiếm đất đai giữa buôn làng này với buôn làng khác… Người kể Chơnăk thể hiện câu chuyện qua giọng hát, lúc trầm, lúc bổng, lúc hào hùng, khi thanh thoát, lúc thong thả, lắng sâu, man mác...

Mỗi nhạc cụ, mỗi làn điệu dân ca đều được phân định rõ ràng về không gian, thời gian, hoàn cảnh và đối tượng thể hiện, kết hợp với chúng trong nhiều trường hợp là sự thể hiện của nhiều loại dân vũ. Ấn tượng nhất, là điệu múa xoang với các thể loại chính như: Xoang Samơk thể hiện sự vui mừng, hân hoan mùa màng bội thu; Xoang Pơ sat thực hiện khi lúa trên rẫy bắt đầu chín rộ; Xoang Grong Atâu múa trong tang lễ...

Tương ứng với mỗi lời ca, điệu múa của người dân tộc Ê Đê là các thể loại nhạc cụ, nổi bật nhất là cồng, chiêng. Tiêu biểu phải kể đến cồng ba, chiêng năm. Cồng ba gồm có 3 chiếc, với các tên gọi: Mong (chiếc nhỏ nhất), Môn (chiếc trung bình) và Anưa (chiếc lớn nhất). Cồng ba được đánh khi buôn làng có người qua đời và phục vụ trong tang lễ. Còn chiêng năm, gồm có 5 chiếc với các tên gọi lần lượt là: Tươn, Điên, Pochê, Na pơ rơn và Nasat.

Chiêng năm chỉ đem ra dùng khi có đám tiệc như mừng tuổi con trai, con gái trưởng thành, vui mừng đám cưới, mừng nhà mới, và các lễ cúng quan trọng như: Cúng bến nước, rước hồn lúa, đâm trâu - xoay cột…

Gìn giữ và trao truyền cho thế hệ trẻ

Già làng Y Típ sinh sống tại xã Ea Trol, huyện Sông Hinh, cho biết: Ngoài cồng, chiêng, aráp, nhạc cụ trong sinh hoạt văn hóa của dân tộc Ê Đê còn có: Đing ta lé (sáo trúc), Đinh đong (đàn nhị) là hai nhạc cụ sử dụng sinh hoạt trong gia đình lúc nông nhàn và lễ hội cộng đồng. Đinh goong (đàn bầu) đánh lúc ngủ ở rẫy; tù và làm bằng sừng trâu thổi vào dịp lễ tế cho các vị thần linh, hoặc tụ họp dân làng khi có việc đột xuất, khi xảy ra hỏa hoạn, hoặc có người chết bất đắc kỳ tử ở trong buôn.

Với ý nghĩa quan trọng trong đời sống, âm nhạc luôn được người Ê Đê gìn giữ và trao truyền cho các thế hệ sau. Một trong những người con của buôn làng Ê Đê có tình yêu đặc biệt dành cho âm nhạc truyền thống là Ksor Y Thư. Sinh ra và lớn lên ở buôn Ly, xã Ea Trol (huyện Sông Hinh), Ksor Y Thư luôn đau đáu nỗi niềm gìn giữ âm nhạc của dân tộc mình. Sau khi tốt nghiệp Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Quân đội, Ksor Y Thư trở về quê nhà góp sức gìn giữ và khơi dậy niềm say mê âm nhạc dân tộc đặc sắc của đồng bào đang dần mai một.

Bằng niềm đam mê và năng khiếu, Y Thư thể hiện đậm nét đời sống tâm hồn, tình cảm của đồng bào, mang hơi thở của cuộc sống buôn làng qua những ca khúc do anh sáng tác: “Mùa xuân lời ru”, “Thương lắm nhớ nhiều”, “Sông Hinh xuân về”, “Cô gái sông Ba”, “Đừng khóc con ơi”... Các ca khúc sử dụng chất liệu của người đồng bào Ê Đê được các nhà chuyên môn đánh giá cao.

Y Thư chia sẻ: Càng hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, anh càng cảm thấy yêu văn hóa truyền thống hơn và hy vọng những ca khúc được sáng tác bằng tiếng Ê Đê sẽ góp phần lưu giữ những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Với mong muốn góp phần lan tỏa vẻ đẹp văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Ê Đê, Ksor Y Thư thành lập và làm Chủ nhiệm CLB Âm nhạc buôn Ly. Ngoài mục đích lan tỏa trong cộng đồng tình yêu âm nhạc, gìn giữ văn hóa truyền thống, các thành viên trong CLB không ngừng quảng bá đến bạn bè gần xa về bản sắc văn hóa của người Ê Đê.