Vùng đất của di sản

Nước ta có nhiều làng cổ nổi tiếng, như Đường Lâm, Phước Tích, nhưng chưa có nơi nào như Trường Lưu với một bề dày lịch sử, văn hóa đáng ngưỡng mộ.

Sử sách ghi lại rằng, vào giữa thế kỷ 15, thủy tổ của dòng họ Nguyễn Huy là cụ Nguyễn Uyên Hậu từng giữ chức Ngũ kinh bác sĩ ở Quốc Tử Giám đã về vùng Lai Thạch xưa (nay là xã Kim Song Trường, Can Lộc, Hà Tĩnh) khai thôn, lập ấp. Cụ Hậu nhận thấy 3 làng Kẻ Đò, làng Vạc và làng Tràng ở đồng trũng, quanh năm vất vả, mà vùng đất cách đó độ dăm trăm mét cao ráo có cơ hội phát triển nên đã đề xuất với người dân ở 3 làng chuyển về đây lập làng, đặt tên là Trường Lưu.

Hơn 6 thế kỷ hình thành và phát triển, thời gian quả có sức nặng ghê gớm, để biến những di sản của làng thành phế tích. Nhưng những gì còn tồn tại đến hôm nay, cũng khiến bao hậu thế tấm tắc không thôi.

Hiện tại, 3 di sản của làng Trường Lưu đã được ghi vào danh mục di sản tư liệu của chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á-Thái Bình Dương. Đó là, Mộc bản Trường học Phúc Giang, sách cổ Hoàng Hoa sứ trình đồ và Bộ sưu tập văn bản Hán Nôm.

Nhưng, trầm tích văn hóa ở làng Trường Lưu không chỉ có vậy. Theo thống kê của Ban Quản lý Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa làng Trường Lưu, hiện nay, trên địa bàn có hàng chục công trình, di tích gắn liền với lịch sử hình thành và phát triển của làng. Đó là: 4 di tích cấp quốc gia gồm nhà thờ Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ, mộ và nhà thờ Nguyễn Huy Oánh, đền thờ Nguyễn Huy Cự; 8 di tích cấp tỉnh gồm đình làng Trường Lưu, nhà cổ Nguyễn Huy Thản, nhà thờ Nguyễn Huy Vinh, nhà thương Lam Kiều, địa đạo Phượng Sơn, nhà thờ Nguyễn Uyên Hậu, mộ Nguyễn Huy Tựu, mộ Nguyễn Công Ban.

Đất “địa linh” đã sinh ra “tuấn kiệt”. Gắn với mỗi di tích lịch sử là những câu chuyện văn hóa sâu sắc, ý nghĩa về vùng đất và con người Trường Lưu. Vùng đất khoa bảng này còn được chứng minh bằng tấm bia đá trong đình làng ghi danh 30 người con của làng đỗ tiến sĩ ở thế kỷ 18, 19 và rất nhiều hương cống, cử nhân. 

Nơi đây, còn có nhiều di tích, phế tích gắn liền với văn hóa của ngôi làng như Dấu tích về Thư viện Phúc Giang - được xem là ngôi trường tư thục đào tạo khoa bảng đầu tiên của Việt Nam thời phong kiến do Thám hoa Nguyễn Huy Oánh lập nên; hệ thống 10 ngôi nhà cổ có tuổi đời trên 100 năm, giếng Ngọc, sông Minh, bát cảnh Trường Lưu…

Tiềm năng phát triển du lịch văn hóa lịch sử 

Nếu 3 di sản được UNESCO vinh danh, là niềm tự hào của miền đất văn vật Trường Lưu (Can Lộc - Hà Tĩnh); thì 23 di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh được xếp hạng nơi đây, đã góp phần làm dày thêm trầm tích văn hóa của một vùng đất. Trường Lưu đang hướng đến làng văn hóa du lịch bằng chính bề dày lịch sử văn hóa ấy.

Một trong những động thái đó, năm 2021, UBND huyện Can Lộc ra quyết định thành lập Ban Quản lý bảo tồn di sản văn hóa Trường Lưu, lấy trụ sở UBND xã Trường Lộc cũ làm trụ sở để phục vụ công tác trưng bày, bảo quản và phục vụ du khách tham quan.

Theo phương án sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Hà Tĩnh, sau khi huyện Can Lộc giải thể thì xã Kim Song Trường (nơi có làng Trường Lưu) sẽ nhập với xã Thường Nga và xã Phú Lộc, lấy tên mới là xã Trường Lưu.

Phó Chủ tịch UBND huyện Can Lộc Nguyễn Tiến Dũng chia sẻ: Ý tưởng xây dựng Làng văn hóa du lịch Trường Lưu được UBND tỉnh, các sở, ngành và nhân dân của làng ủng hộ. Hiện chúng tôi đang phối hợp với các cơ quan, ban, ngành và các đơn vị tìm các hướng đi phù hợp; trong đó có việc tổ chức hội thảo về văn hóa làng Trường Lưu, phối hợp với Viện Quy hoạch Kiến trúc xây dựng Nghệ An lập Quy hoạch phân khu xây dựng Làng văn hóa du lịch Trường Lưu.

Những năm qua, những di sản văn hóa, những danh nhân tài ba của làng Trường Lưu đã trở thành mối quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu văn hóa; trở thành đề tài của nhiều nhà khoa học lịch sử, xã hội… Điều đáng quan tâm, những đoàn khách ghé thăm, chiêm ngưỡng và trải nghiệm văn hóa Trường Lưu chính là động lực lớn lao để vùng đất này bền chặt với định hướng phát triển văn hóa du lịch.

Từ những cái vốn có, Trường Lưu có quá nhiều lợi thế. Đó là bề dày truyền thống lịch sử - văn hóa với 3 di sản được UNESCO vinh danh; là hệ thống di tích được xếp hạng ngày càng tăng, đa dạng loại hình; nhiều giá trị văn hóa phi vật thể quý hiếm; cấp ủy, chính quyền có quyết tâm cao, Nhân dân đồng thuận; có không gian và tổ chức (dù sơ khai) – Ban quản lý Bảo tồn di sản văn hóa Trường Lưu.

Còn khó khăn, cũng không phải là ít. Nếu như không gian làng cổ gần như bị phá vỡ; cơ cấu cư dân, nghề nghiệp thay đổi lớn (nhiều nghề thủ công như dệt vải, đan lát không còn), thì hệ thống những di tích bị xuống cấp; các loại hình nghệ thuật truyền thống và văn hóa phi vật thể bị mai một, thất truyền… đang là những thách thức không nhỏ.

Trong bối cảnh hiện nay, phương thức lấy di sản để phát triển du lịch như cái cách mà làng Trường Lưu đang thực hiện là một xu thế. Ngược lại lấy du lịch để “nuôi” di sản cũng là một hướng đi mà nhiều nơi đang thực hiện có hiệu quả.

Đất và người Trường Lưu đã có “bột”, là bề dày trầm tích văn hóa rực rỡ mà ít có một ngôi làng thứ 2 như thế trên đất nước ta. Vậy thì, có “gột nên hồ” hay không, lại là một câu chuyện khác; nó phụ thuộc rất nhiều vào những quyết tâm, hướng đi của cả hệ thống chính trị, cũng như nhân dân làng Trường Lưu. Nói gì thì nói, nếu không phát triển được một tour du lịch văn hóa lịch sử ở vùng đất văn vật này, thì thật khó để bảo vệ, gìn giữ tốt những giá trị văn hóa cốt lõi của Trường Lưu.