Huyện Ba Chẽ gồm 10 dân tộc anh em (Dao, Tày, Kinh, Hoa, Sán Dìu, Sán Chỉ, Nùng, Cao Lan, Mường, Thái) cùng sinh sống tại 66 thôn, bản, khu phố thuộc 07 xã và 01 thị trấn. HIện nay, các dân tộc đang sở hữu rất nhiều di sản văn hóa truyền thống giá trị và đa dạng. Như hệ thống các nghi lễ - lễ hội đặc sắc, kho tàng dân ca, dân vũ phong phú, nét tinh hoa thổ cẩm đặc trưng. Điển hình là, nghệ thuật trình diễn múa cấp sắc của dân tộc Dao và hát Soóng Cọ của dân tộc Sán Chay, đang là những "'đặc sản" độc đáo về bản sắc văn hóa của đồng bào nơi huyện Ba Chẽ.

Xác định văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển, huyện luôn coi công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa là nhiệm vụ quan trọng để thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Trong nhiều cách bảo tồn, thì việc xây dựng mô hình “Dân vận khéo” trong công tác bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc cũng đang mang lại hiệu quả tích cực. Trong mô hình này, huyện đặc biệt coi trọng và phát huy vai trò của già làng, trưởng bản, Người có uy tín, các nghệ nhân trong đồng bào DTTS, bởi họ chính là những chủ nhân văn hóa, là những người giữ lại những cốt lõi trong giá trị truyền thống của dân tộc như tiếng nói, chữ viết, trang phục, lễ hội...

Tại xã Nam Sơn, để bảo tồn các làn điệu dân ca của đồng bào dân tộc Dao, từ năm 2014, chính quyền xã đã thành lập CLB hát giao duyên của người Dao Thanh Y, với 21 thành viên tham gia sinh hoạt. Từ khi thành lập đến nay, CLB hát giao duyên của người Dao Thanh Y luôn duy trì hoạt động đều đặn, các thành viên tích cực sưu tầm các làn điệu dân ca. Lời ca trong hát giao duyên của người Dao Thanh Y thường mộc mạc, giản dị nhưng lại ẩn chứa nhiều ý tứ, nhất là khi trai gái hát giao duyên tìm bạn.

Ông Phùn Văn Thắng, Chủ nhiệm CLB chia sẻ: Từ khi CLB hát đối của người Dao Thanh Y của chúng tôi được thành lập, thì phong trào văn hóa, văn nghệ trên địa bàn xã Nam Sơn phát triển hơn trước rất nhiều. Các thành viên trong CLB tham gia rất nhiều các hoạt động văn nghệ quần chúng, như trong các dịp cưới hỏi, lễ cấp sắc, hội làng... Từ những hoạt động này, giúp chúng tôi bảo tồn và phát huy được nét đẹp của dân tộc mình.

Đặc biệt, ngoài những chủ thể văn hóa đã có ý thức, trách nhiệm với bảo vệ, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, thì các chủ trương, chính sách đúng đắn của Nhà nước, của huyện Ba Chẽ trong giữ gìn, bảo tồn văn hóa truyền thống đang thực sự đi vào cuộc sống.

Được biết, để bảo tồn, gìn giữ bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc, huyện Ba Chẽ đã tổ chức, phục dựng các lễ hội truyền thống. Hiện nay, huyện đã phục dựng được 7 lễ hội truyền thống gồm: Lễ hội Trà hoa vàng; Lễ hội Bàn Vương; Lễ hội Miếu Ông - Miếu Bà; Lễ hội Lồng Tồng; Lễ hội Đình Làng Dạ; Lễ hội Đình Đống Chức; Ngày hội Văn hóa dân tộc Sán Chay và Ngày hội Văn hóa dân tộc Tày. Các lễ hội đều được tổ chức tôn nghiêm, trang trọng, thiết thực, phù hợp với phong tục tập quán địa phương, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, thu hút đông đảo Nhân dân và du khách tham gia.

Song song với công tác phục dựng, huyện còn mở được 12 lớp truyền dạy văn hoá phi vật thể cho 320 người tham gia về các nội dung: Truyền dạy hát dân ca, dân vũ, thêu hoa văn của dân tộc Dao; hát Soóng cọ của dân tộc Sán Chay và hát Then đàn tính của dân tộc Tày...Thành lập được 3 Câu lạc bộ hát Soóng cọ của dân tộc Sán Chay; 2 Câu lạc bộ hát đối của dân tộc Dao; 1 Câu lạc bộ hát Then và 2 Câu lạc bộ thêu thổ cẩm của dân tộc Dao với 230 người tham gia sinh hoạt.

Các hoạt động giao lưu văn hóa văn nghệ gắn liền với bản sắc văn hóa dân tộc như Hát Lẩu then, đàn tính, hát Pả dung (hát đối), Soóng cọ được duy trì thường xuyên. Đặc biệt là một số nghi lễ đặc trưng của người Dao như: Nhảy lửa, múa rùa, các bài dân ca cổ, dân vũ đang từng bước được phục dựng, cũng như tổ chức thành lập Câu lạc bộ bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc Dao trên địa bàn.

Anh Lý Quang Cường, thôn Nam Hả Trong, xã Nam Sơn cho biết: Từ nhiều năm nay, người dân trên địa bàn huyện Ba Chẽ nói chung và người Dao chúng tôi nói riêng, được các cấp lãnh đạo rất quan tâm đến đời sống và phát huy bản sắc dân tộc. Hàng năm, huyện quan tâm tổ chức lễ hội nhiều lễ lớn như: Lễ hội Miếu Ông – Miếu Bà tại xã Nam Sơn và nhiều lễ hội khác đều mang đậm bản sắc dân tộc.

"Huyện cũng đã xây dựng Miếu Bàn Vương và Nhà truyền thống cộng đồng tại thôn Sơn Hải. “Thông qua những hoạt động này, người dân chúng tôi được hiểu sâu hơn về bản sắc văn hóa của dân tộc mình và tự thấy bản thân mình phải có trách nhiệm trong việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc mình” anh Lý Quang Cường cho biết.

Theo bà Đinh Thị Vỹ, Phó Chủ tịch UBND huyện Ba Chẽ cho biết: Cùng với những chính sách về bảo tồn, huyện đã triển khai các chương trình bồi dưỡng, nâng cao kiến thức chuyên môn cho cán bộ hoạt động trong lĩnh vực văn hóa; thực hiện chính sách ưu đãi những người có uy tín trong cộng đồng, nghệ nhân, già làng, trưởng bản để nâng cao hơn nữa việc bảo tồn, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc. 

“Huyện cũng phấn đấu kết hợp công tác bảo tồn các giá trị văn hoá với phát triển ngành nghề thủ công truyền thống và du lịch cộng đồng nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho đồng bào các dân tộc thiểu số”, bà Vỹ khẳng định.

Huyện Ba Chẽ cũng xác định, cùng với công tác tuyên truyền, vận động Nhân dân bảo tồn, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trên địa bàn, huyện sẽ tiếp tục xây dựng thiết chế văn hoá cơ sở để tạo điều kiện cho Nhân dân tham gia sinh hoạt văn hoá, nhất là những vùng khó khăn, vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bảo DTTS. Qua đó, góp phần giữ vững thành quả đã đạt được và tiếp tục thực hiện thắng lợi, toàn diện các mục tiêu mà huyện Ba Chẽ đã đề ra.