Kỹ nghệ độc đáo của người Mông

Vượt qua những con đường ngoằn ngoèo lên xã Sính Phình hay xã Sín Chải của tỉnh Điện Biên, chúng ta có thể dễ dàng bắt gặp hình ảnh quen thuộc với mái nhà gỗ đơn sơ, bên trong là lò rèn đỏ lửa, người thợ tay cầm búa, tay cầm kìm, chăm chú gõ những nhịp đều đặn lên thanh sắt đỏ rực.

Người Mông ở đây đã gắn bó với nghề rèn từ bao đời nay. Không có sách vở ghi chép, không ai nhớ rõ nghề có từ khi nào, chỉ biết rằng từ đời ông, đời cha đã truyền lại cho con cháu bí quyết rèn dao, rèn cuốc, làm nông cụ và vũ khí săn bắn. Trong tiềm thức của người Mông, nghề rèn là một nghề thiêng liêng, gắn với sức mạnh, trí tuệ và sự khéo léo của đàn ông trong cộng đồng.

Ông Thào A Cháng, một thợ rèn nổi tiếng ở thôn Làng Sảng, xã Sín Chải, chia sẻ: “Búa rèn là tiếng của bản, lửa lò là lửa của tổ tiên để lại. Người Mông không có dao tốt thì không làm nương được, không sống được trên núi đá này. Nghề rèn vì thế không chỉ để sống, mà để giữ lấy cái gốc của mình”.

Búa rèn là tiếng của bản, lửa lò là lửa của tổ tiên để lại. Người Mông không có dao tốt thì không làm nương được, không sống được trên núi đá này. Nghề rèn vì thế không chỉ để sống, mà để giữ lấy cái gốc của mình”.

Ông Thào A Cháng, một thợ rèn nổi tiếng ở thôn Làng Sảng, xã Sín Chải

Nghề rèn của người Mông ở Sín Chải rất đặc trưng, phần lớn các công đoạn đều làm thủ công, dựa trên kinh nghiệm tích lũy lâu đời. Nguyên liệu chủ yếu là sắt vụn, nhíp ô tô cũ hoặc thép phế liệu được tận dụng lại. 

Quy trình rèn khá cầu kỳ, đòi hỏi sự kiên nhẫn và đôi tay điêu luyện. Trước tiên là khâu nung nóng sắt, dùng bễ thổi than củi cho lò rèn cháy đỏ rực. Sau khi sắt đủ nhiệt, người thợ sẽ dùng búa tạo hình, cán mỏng, uốn cong… rồi đến các bước tôi luyện, mài sắc, làm chuôi và lắp cán gỗ.

Theo ông Thào A Cháng, một con dao tốt phải hội tụ đủ các yếu tố như sắc bén, dẻo dai, không gỉ và đẹp mắt. Người thợ rèn giỏi có thể nhìn bằng mắt thường để đoán độ cứng, màu sắc lửa để điều chỉnh nhiệt độ hợp lý, đó là những kỹ năng chỉ có thể tích lũy qua năm tháng.

Giữ hồn ngọn lửa ở bản Mông

Trong thời đại công nghiệp hóa, nghề rèn thủ công của đồng bào Mông cũng đang dần bị mai một. Dao rèn công nghiệp giá rẻ tràn vào các bản làng khiến sản phẩm truyền thống bị cạnh tranh mạnh mẽ. Thêm vào đó, lớp trẻ ngày càng ít mặn mà với công việc nặng nhọc, bám lò, bám lửa.

Tuy nhiên, nhiều người thợ già vẫn kiên trì giữ nghề, với một niềm tin rằng “lửa lò không được tắt”. Một số gia đình như nhà ông Thào A Cháng ở xã Sín Chải, ông Cứ A Khua ở xã Sính Phình…vẫn truyền dạy con cháu nghề rèn. Họ không chỉ rèn dao, rèn cuốc mà còn làm khèn, làm nỏ… những vật dụng gắn với đời sống văn hóa của dân tộc Mông.

Cùng với đó, chính quyền địa phương cũng bắt đầu có các chính sách hỗ trợ, như mở lớp dạy nghề cho thanh niên, giới thiệu sản phẩm rèn truyền thống tại các hội chợ, lễ hội vùng cao để quảng bá, kết nối thị trường.

Trong xu hướng phát triển du lịch cộng đồng và gìn giữ văn hóa bản địa, nghề rèn truyền thống hoàn toàn có thể trở thành một sản phẩm du lịch độc đáo của Tủa Chùa. Du khách đến đây có thể trải nghiệm “một ngày làm thợ rèn”, tự tay đập búa, tôi thép và mang về một con dao chính hiệu của người Mông như một món quà lưu niệm.

Đặc biệt, năm 2023, nghề rèn của người Mông nơi đây được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Nhờ đó, các sản phẩm rèn được biết tới nhiều hơn, tiêu thụ tốt hơn nên lò rèn gia đình lúc nào cũng đỏ lửa.

Giữa đại ngàn Tây Bắc, những tiếng búa rèn vang lên không chỉ là âm thanh của lao động mà còn là âm thanh của ký ức, của văn hóa, của sự kiên cường bám đất, bám làng của người Mông. 

Nghề rèn của người Mông dù trải qua bao biến động, vẫn giữ được lửa, đó chính là lửa của nghề, lửa của lòng tự hào dân tộc. Và có thể khẳng định rằng, ngọn lửa ấy sẽ tiếp tục cháy, nếu có sự chung tay gìn giữ từ cộng đồng, chính quyền và thế hệ trẻ hôm nay.