Nhạc cụ tiêu biểu nhất của người Raglai là mã la. Theo quan niệm của họ, mã la là nhạc cụ thiêng do tổ tiên ông bà để lại; vật thiêng thay thế dân làng giao tiếp, kết nối với các đấng siêu nhiên, nếu muốn nói chuyện hoặc cầu xin thần linh ban cho ân huệ gì đều phải tấu mã la. Vì vậy bao đời nay, mã la không thể thiếu trong đời sống tinh thần của đồng bào Raglai; thường được dùng trong các lễ hội tiêu biểu của người Raglai như lễ ăn đầu lúa và lễ bỏ mả.

Nghệ nhân Mai Thắm, thôn Ma Oai, xã Phước Thắng (Bác Ái) cho biết: Mã la rất quan trọng vì không dễ mua và được người dân coi là một thứ tài sản có giá trị. Mã la thể hiện bản sắc và giá trị truyền thống của dân tộc. Một bộ mã la cần phải có từ 5 chiếc tượng trưng cho 3 người mẹ (mẹ một giữ nhà, mẹ hai chính giữa và mẹ ba là út mẹ). Bên cạnh đó có các con cùng hòa âm với mẹ. Nếu bộ mã la có đủ 3 mẹ và có con thì đánh nghe mới hay, cả làng nghe mới thích.

Nhạc cụ mã la luôn được người Raglai gìn giữ trân trọng và vang lên mỗi khi có lễ hội.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, hiện có khoảng 100 bài nhạc mã la. Trong đó, chỉ có khoảng 5-6 bài nhạc lễ mang tính thiêng dùng trong phần lễ, còn lại chủ yếu dùng trong phần hội. Mỗi bài bản mã la đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng, sự khổ luyện lâu dài giữa các thế hệ. Đặc trưng riêng có của người diễn tấu mã la là cúi khom người, chân bước chậm rãi, lắc mông theo nhịp. Tất cả âm sắc, trường độ, cao độ, âm bồi, âm tắc, độ vang đều do bàn tay để ở phần bên trong của mã la điều khiển.

Ngoài mã la, người Raglai còn có một nhạc cụ độc đáo khác là cây đàn Capi. Nghệ nhân Chamaléa Âu chia sẻ: Đàn Chapi được làm từ tre nên công đoạn chọn tre quyết định chất lượng đàn. Người làm đàn Chapi phải lên núi cao tìm được cây tre già không tì vết, đường kính phải đạt khoảng 7-8cm, mỗi lóng tre phải dài 40 cm. Cây tre để trong bóng râm mát khoảng hai tháng cho thật khô mới đưa ra làm đàn.

Cũng như mã la, đàn Chapi luôn có mặt trong mọi hoạt động văn hoá cộng đồng của người Raglai. Sự hiện diện của cây đàn Chapi chính là “giấc mơ” của những người nghèo, nhưng có tấm lòng rộng mở, phóng khoáng mang theo những niềm mơ ước đơn sơ rằng ai cũng được nghe tiếng Chapi, nghe những âm thanh của núi rừng.

Bên cạnh 2 loại nhạc cụ tiêu biểu trên, người Raglai còn có nhiều loại nhạc cụ độc đáo khác, được chế tác từ những vật liệu hết sức gần gũi của núi rừng như: Trống đất, đàn đá, kèn Sarakel...

Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Ninh Thuận, dân tộc Raglai có khoảng 30-40 loại nhạc cụ cổ truyền. Tuy nhiên, nhiều loại nhạc cụ đã vắng bóng do những người biết chế tác và sử dụng các loại nhạc cụ này không còn nhiều và đã lớn tuổi. Hiện nay, mã la là nhạc cụ vẫn còn phổ biến, ở 26 xã, 78 thôn vùng đồng bào Raglai trong toàn tỉnh, có 220 bộ mã la với 1.772 chiếc; trong đó, nhiều nhất là huyện Bác Ái với 146 bộ/1.012 chiếc.

Để bảo tồn các loại nhạc cụ Raglai, ngành Văn hóa của tỉnh Ninh Thuận đã nỗ lực thực hiện công tác sưu tầm, nghiên cứu vốn văn hóa, văn nghệ dân gian của người Raglai, khơi dậy và khôi phục “không gian văn hóa” giữ lại các tín ngưỡng của cộng đồng thông qua các lễ hội; đồng thời mở các lớp truyền dạy sử dụng nhạc cụ cổ truyền để lớp trẻ hiểu và yêu hơn văn hóa truyền thống.

THÀNH NHÂN