Nguyên tắc ứng xử cộng đồng

Ứng xử cộng đồng được thể hiện trong tất cả mọi hoạt động của đời sống xã hội. Những nguyên tắc ứng xử đó tuy bất thành văn nhưng tương đối bền vững trong luật tục của các dân tộc tại chỗ ở Lâm Đồng. Nhiều bài luật tục đề cập đến tinh thần đoàn kết. Tình cảm này được thể hiện trong lao động sản xuất, trong xây dựng buôn làng và cả trong sinh hoạt văn hoá. Ở đó luật tục thực sự trở thành sức mạnh cố kết cộng đồng để “hợp nhau lại như trâu trong chuồng, như cá dưới nước, cùng reo vui như tiếng cồng chiêng, cùng kể chuyện xưa như người cùng buôn” (luật tục dân tộc Cơ Ho).

Luật tục cũng quy định cộng đồng không được coi thường, khinh bỉ nhau mà phải có tinh thân tương thân tương ái, “thịt một miếng nên chia, thịt đã cho nên đưa”, “mắt ta nhìn thấu bảy dãy nhà”. Điều này chứng tỏ cộng đồng buôn làng gắn kết với nhau chặt chẽ bởi nhiều yếu tố nhưng quan trọng nhất vẫn là yếu tố tình người. Đây chính là yếu tố cộng cảm, là một sức mạnh tinh thần truyền thống cần được phát huy để tạo nên động lực phát triển buôn làng ngày nay.

Nguyên tắc ứng xử giữa chủ làng với người dân cũng được quy định rõ trong luật tục. Ở đó chủ làng rất được đề cao và tôn kính. Bởi ông là người có vốn hiểu biết sâu sắc về phong tục tập quán, làm ăn giỏi và dẫn dắt buôn làng đi đúng đường, đúng hướng để mọi việc được hoàn hảo; còn người dân phải có bổn phận tuân thủ sự dẫn dắt của chủ làng.

Tuy nhiên, nguyên tắc ứng xử này được xây dựng trên tinh thần dân chủ và bình đẳng. Chính vì vậy, có nhiều bài thể hiện thái độ của người dân lên án chủ làng. Họ đã tố cáo chủ làng cậy quyền ép buộc, xử khống để ăn quỵt của dân. Qua đây càng thấy rõ hơn, chủ làng muốn được dân tin thì phải thực hiện đúng chức phận của mình. 

Điều đó còn cho thấy người dân đã phát huy tinh thần dân chủ sơ khai để xây dựng cuộc sống buôn làng. Đây là một yếu tố quan trọng để phát huy tinh thần dân chủ ở cơ sở trong cuộc sống của đồng bào ngày nay.

Một trong những nguyên tắc ứng xử quan trọng khác của cộng đồng buôn làng là kính trọng người già, người giỏi; phê phán người dốt, không dung nạp kẻ gian manh. Luật tục chế định rõ “nghe người già có muối mà nếm” (Luật tục dân tộc Chu Ru). Còn đối với những kẻ gian manh thì thái độ của cộng đồng rất rõ ràng: “Nợ người không thèm trả. Kẻ gian không thèm chôn”. (Luật tục dân tộc Cơ Ho)

Một nguyên tắc ứng xử rất quan trọng được luật tục quy định là xác lập niềm tin cộng đồng. Từ niềm tin này mà cái xấu, cái ác bị bài trừ. Niềm tin là nền tảng để tạo nên sức mạnh cố kết cộng đồng. Trong ngôn ngữ luật tục dân tộc Cơ Ho và Mạ, từ “Pin” có hai nghĩa: Tin tưởng và nghi ngờ. Như thế có nghĩa là ranh giới giữa niềm tin và sự nghi ngờ rất mong manh. Điều này cho thấy, trong cuộc sống mới hôm nay, niềm tin ấy cần được củng cố và nhân lên đồng thời phải thiết lập niềm tin đa chiều để tạo nên sự bền vững cho quá trình phát triển kinh tế - xã hội.

Chị Ma Thuận, dân tộc Chu Ru, Chuyên viên Văn phòng xã Tà Năng (xã Đa Quyn cũ), tỉnh Lâm Đồng cho biết: “Những nguyên tắc ứng xử được hình thành trên cơ sở tính cộng đồng và tính tự quản. Nó được lưu truyền từ đời này qua đời khác và kết tinh trong những bài ca luật tục. Chính Nhân dân lao động - những con người vô danh đã đồng thuận xây dựng và tự nguyện thực hiện. Những nguyên tắc ứng xử này vẫn phát huy mặt tích cực trong xã hội hiện đại bởi nó chứa đựng những giá trị mang tính bền vững”.

Quản lý cộng đồng theo nguyên tắc tự quản

Trên cơ sở nguyên tắc ứng xử trên, luật tục đã hình thành cơ chế quản lý cộng đồng mang tính tự nguyện và áp đặt để phục vụ xã hội tự quản. Tính tự nguyện được thể hiện ở sự đồng thuận của cộng đồng từ khâu xây dựng đến thực thi luật tục. Nhưng điều nổi trội nhất là người dân tự điều chỉnh mình theo cơ chế dư luận. Có nghĩa là luật tục đã sử dụng sức mạnh của dư luận để thực hiện vai trò của mình. Cơ chế này tuy vô hình nhưng có tác dụng rất lớn trong quản lý cộng đồng. Hơn nữa, luật tục cũng có các hình thức chế tài để điều chỉnh hành vi những ai không tuân thủ cơ chế tự quản. Đây chính là tính áp đặt của luật tục trong quản lý cộng đồng.

Bên cạnh đó, luật tục luôn sử dụng hình thức giáo dục đi liền với trừng phạt. Nhiều bài luật tục chỉ là những lời răn dạy, khuyên bảo nhưng cũng có những bài quy định hình phạt phải đền chiêng, ché, trâu, gà và các đồ vật khác. Thậm chí có bài còn quy định hình phạt cắt tay, cắt chân hoặc phải đền mạng đối với những kẻ cố tình phạm các tội nặng như đâm chém, giết người.

Mục đích quản lý của luật tục là hướng đến sự đoàn kết, đồng thuận nhưng cũng cứng rắn và quyết liệt trong một số trường hợp cụ thể: “Nói dối thần phạt. Nói phải, nói trái thần băm từng khúc. Ngu dốt nói khống chuyện cũ, thần phạt. Đoàn kết để sống lâu dài…”. (Luật tục dân tộc Cơ Ho). Hoặc: “Mẹ phải dạy con. Anh phải dạy em. Để như thế. Xóm làng rối ren”. (Luật tục dân tộc Chăm)…

Già làng K’Sáu, dân tộc Mạ, ở xã Bảo Lâm 4 (xã Lộc Lâm cũ) nhận định: “Thông qua các giá trị của luật tục, như sợi dây vô hình, nhằm phát huy sức mạnh hiện có cũng như kinh nghiệm trong quản lý cộng đồng. Chính vì vậy, việc quản lý cộng đồng ở vùng đồng bào dân tộc tại chỗ ở Lâm Đồng hiện nay rất cần kế thừa những tri thức mà luật tục để lại. Chỉ có như vậy mới phát huy được tính tự chủ, đồng thuận của cộng đồng trong các buôn làng nơi đại ngàn này”.