Giữ gìn hơi thở quê hương qua làn điệu Then

Sinh ra và lớn lên tại thị trấn Thất Khê, huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn – cái nôi của nghệ thuật Then, Nguyễn Văn Bách thấm đẫm làn điệu Then từ những lời ru của bà, của mẹ. Đặc biệt, mẹ của anh là nghệ sĩ Triệu Thị Thạc - người từng công tác tại Đoàn Nghệ thuật Lạng Sơn, đã trực tiếp dạy anh những ngón đàn, điệu hát Then đầu tiên.

Chọn con đường Then không chỉ là duyên phận mà còn là trách nhiệm, Nguyễn Văn Bách sớm ý thức rằng việc giữ gìn và phát triển Then là sứ mệnh của đời mình. Sau khi tốt nghiệp Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc với tấm bằng loại ưu, anh được giữ lại làm giảng viên. Trong hơn 10 năm giảng dạy, nghệ nhân Nguyễn Văn Bách không chỉ dạy kỹ thuật đàn hát, mà còn truyền lửa đam mê và tình yêu nghệ thuật dân gian cho các thế hệ học trò.

"Để nắm bắt được hồn cốt của Then, người học không chỉ cần kỹ thuật mà còn phải hiểu rõ văn hóa, đời sống và tín ngưỡng của đồng bào Tày, Nùng. Học Then phải gắn liền với đời sống thực tế, bởi chỉ khi được đắm mình trong không gian văn hóa Then, người học mới cảm nhận được sự linh thiêng của di sản này", Nguyễn Văn Bách chia sẻ.

Không chỉ giảng dạy trên lớp, anh thường xuyên tổ chức các buổi thực hành, đưa học trò về các bản làng để trải nghiệm trực tiếp không gian văn hóa Then. Anh quan niệm rằng học Then phải gắn liền với đời sống thực tế, bởi chỉ khi tham gia các buổi lễ Then, học trò mới cảm nhận được nhịp thở và sự linh thiêng của di sản này.

Đưa Then từ bản làng vươn ra thế giới

Những năm đầu thập niên 2000, nghệ thuật Then đứng trước nguy cơ mai một. Số nghệ nhân biết hát Then ngày càng ít, tài liệu về Then khan hiếm. Then là loại hình nghệ thuật gắn liền với đời sống tâm linh của đồng bào Tày, Nùng, Thái, nhưng trong một thời gian dài, Then bị nhìn nhận dưới góc độ mê tín dị đoan. Trước thực trạng đó, Nguyễn Văn Bách đã kiên trì tự tìm kiếm thông tin qua các chương trình phát thanh, truyền hình và trực tiếp gặp gỡ những nghệ nhân lớn tuổi để học hỏi, ghi chép và phục dựng những bài Then cổ.

Năm 2017, Nguyễn Văn Bách cùng Đoàn nghệ nhân "Hoa Núi - Phia Bjoóc" tham gia Chương trình "Le Then des Tày et Nùng" (Then của người Tày, Nùng) tại Nhà hát Mandapa (Paris, Pháp). Chương trình đã tạo tiếng vang lớn, giúp khán giả quốc tế cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp độc đáo của Then Việt Nam. Các tiết mục như "Hòa tấu đàn tính", "Hải biooc hải va", "Vọng én" đã khiến khán giả quốc tế thán phục trước vẻ đẹp tinh tế của Then.

Tiếp nối thành công, năm 2024, đoàn nghệ nhân của anh tiếp tục tham gia các buổi trình diễn và hội thảo tại Paris và Nice, giới thiệu về thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái. "Niềm đam mê và tinh thần tự hào đã giúp chúng tôi và khán giả vượt qua mọi khoảng cách địa lý, rào cản ngôn ngữ. Nhiều khán giả chia sẻ rằng họ nhất định sẽ đến Việt Nam để cảm nhận không gian văn hóa Then", Nguyễn Văn Bách tự hào chia sẻ.

Ngoài công tác biểu diễn, Nguyễn Văn Bách còn tích cực tham gia các câu lạc bộ Then tại các tỉnh miền núi phía Bắc, hướng dẫn đồng bào cách thực hành Then bài bản. "Được đàn, được hát là khát khao rất lớn của đồng bào. Bên cạnh hướng dẫn kỹ thuật, tôi còn dạy các em phương pháp sưu tầm, nghiên cứu và tổ chức hoạt động văn hóa tại địa phương. Chỉ khi Then trở thành hơi thở trong đời sống của người dân, Then mới có thể trường tồn".

Gìn giữ bản sắc trong dòng chảy hiện đại

Không chỉ biểu diễn và giảng dạy, nghệ nhân Nguyễn Văn Bách còn là chủ biên cuốn sách "Tàng pựt mừa đẳm" (Đường Then về tổ), phát hành năm 2021. Cuốn sách là công trình nghiên cứu công phu, hệ thống hóa bài bản, nghi lễ và giá trị văn hóa của Then trong đời sống người Tày, Nùng.

Dù Then đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2019, Nguyễn Văn Bách vẫn không ngừng trăn trở về nguy cơ mai một của Then. Anh lo ngại rằng sự giao thoa với các tín ngưỡng khác như Tứ phủ có thể làm phai nhạt bản sắc của Then.

Anh cho rằng, Then là di sản gắn liền với bản sắc của người Tày, Nùng, Thái, và chỉ khi thế hệ trẻ hiểu và trân quý giá trị cốt lõi của Then, di sản này mới thực sự được bảo tồn và phát huy.

"Chừng nào còn đồng bào Tày, Nùng thì khi ấy Then vẫn còn tồn tại. Nhưng Then chỉ thực sự trường tồn khi thế hệ trẻ hiểu và trân quý giá trị cốt lõi của Then. Đó là lý do tôi luôn dành trọn tâm huyết cho Then - cho tiếng đàn tính và làn điệu Then mãi vang lên giữa ngàn đời", Nguyễn Văn Bách bày tỏ.

Tâm huyết và tình yêu của nghệ nhân Nguyễn Văn Bách dành cho Then đã góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và lan tỏa giá trị của loại hình nghệ thuật này. Trong dòng chảy không ngừng của thời gian, Then – qua bàn tay và tâm huyết của những người con xứ Lạng – vẫn tiếp tục ngân vang, là tiếng lòng của tâm hồn dân tộc.