Trọn đời gắn bó với văn hóa xứ Mường

Với việc dành phần lớn thời gian, cuộc sống gắn bó và gìn giữ văn hóa xứ Mường, bà Phạm Thị Tắng (80 tuổi) ở thôn Lỏ, xã Cao Ngọc, huyện Ngọc Lặc (Thanh Hóa) là 1 trong số 3 nghệ nhân xuất sắc được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân trong năm 2022.

Sinh ra trong gia đình có truyền thống làm mo Mường (ông Mo - bà Máy). Từ nhỏ, cô gái Phạm Thị Tắng đã sớm được chỉ dạy và thuần thục từng điệu múa, lời hát xường của người Mường; rồi được người lớn dạy cho cách “gọt” cây chạng bạng để nở thành hoa bông trắng... Đến hôm nay, thấm thoát đã hơn 50 năm, từ ngày cô gái Tắng chính thức được ma “Nổ” (ông tổ của nghề thuốc Nam) lựa chọn để trở thành bà Máy.

Trong quan niệm của người Mường, nếu ông Mo là người thường thực hiện các nghi lễ “cúng” trong đời sống tâm linh, thì bà Máy lại là người chuyên vào rừng hái thuốc Nam chữa bệnh cho người dân. Nhiều người biết hái thuốc song không phải ai cũng có thể trở thành bà Máy. Đó phải là người được ma "Nổ" lựa chọn và cộng đồng tín nhiệm, tin tưởng. Một bà Máy giỏi là khi có nhiều “con Mày, con Nuôi” (những người được bà Máy hái thuốc chữa khỏi bệnh). Sau khi được bà Máy chữa cho khỏi bệnh, các con Mày, con Nuôi sẽ dựng cây Bông tại nhà bà Máy như một cách trả ơn, hàng năm tổ chức lễ hội Pôồn Pôông múa hát quanh cây bông.

Khi trở thành bà Máy, Máy Tắng được đặc biệt truyền dạy các nghi lễ thuộc lễ hội Pôồn Pôông. Cùng với việc bốc thuốc chữa bệnh, Máy Tắng còn biết nhảy múa, hát xường rất giỏi.

Do nhiều yếu tố, từng có giai đoạn lễ hội Pôồn Pôông bị mai một, rơi vào quên lãng, không được tổ chức thường xuyên trong cộng đồng. Nhưng nhờ có những người như Máy Tắng, nó vẫn được “lưu giữ”. Bao năm nay, Nghệ nhân Phạm Thị Tắng đã dành trọn cuộc đời sưu tầm, giữ gìn và truyền dạy cho thế hệ trẻ xã Cao Ngọc và nhiều địa phương miền núi tỉnh Thanh Hóa những giá trị văn hóa Mường. Và cũng là người có công rất lớn trong việc phục dựng, bảo tồn và phát huy Lễ hội Pồn Pôông - Lễ hội tiêu biểu, độc đáo của người Mường đã được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2016. 

Say mê gìn giữ giá trị văn hóa truyền thống của cha ông xưa, nghệ nhân Phạm Thị Tắng không chỉ góp phần làm “sống” dậy một lễ hội được xem như “linh hồn” của văn hóa Mường, mà còn đem lễ hội - trò diễn Pôồn Pôông đến với các liên hoan, hội thi, hội diễn trong và ngoài tỉnh để giao lưu, quảng bá.

Không chỉ say mê gìn giữ, Nghệ nhân Nhân dân Phạm Thị Tắng suốt nhiều năm qua còn miệt mài trong việc truyền dạy các nghi lễ, điệu múa, bài xường... để Lễ hội Pôồn Pôông đến được nhiều thế hệ người dân, đặc biệt là giới trẻ.

Nghệ nhân Phạm Thị Tắng chia sẻ: “Bà muốn dạy cho nhiều người cùng biết hát, biết nhảy múa Pôồn Pôông, chứ biết một mình buồn lắm. Học nhảy múa không khó, nhưng để nhớ được các bài hát, điệu xường thì không dễ, phải thật chú tâm”.

Số lượng người được nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Tắng truyền dạy có hàng trăm người, ở nhiều lứa tuổi khác nhau, chỉ cần có nhu cầu học thì sẽ được tận tình chỉ dạy.

Cùng với việc say mê bảo tồn văn hóa, phong tục, tập quán địa phương, với uy tín và ảnh hưởng đối với cộng đồng dân cư, Ngệ nhân Phạm Thị Tắng còn là tấm gương điển hình trong lối sống, thường xuyên vận động gia đình, dòng họ, người dân xóa bỏ hủ tục, giữ gìn phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội... góp phần xây dựng thôn bản văn minh, phát triển.

Để trò diễn Xuân Phả trường tồn

Cũng được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân trong năm 2022, Nghệ nhân Đỗ Đình Tạ, 88 tuổi, ở xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân rất xúc động, tự hào. Hơn 30 năm qua, ông và nhiều cán bộ, nghệ nhân ở xã Xuân Trường luôn tâm huyết với trò diễn Xuân Phả. Ông đã dành nhiều công sức sưu tầm, phục dựng, đưa trò diễn độc đáo của cha ông ngày càng lan tỏa và giữ một vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa hiện đại của tỉnh Thanh Hóa nói riêng, cả nước nói chung.

Tháng 9/2016, trò Xuân Phả được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Di sản này không chỉ là báu vật văn hóa xứ Thanh, mà đã trở thành viên ngọc quý trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc.

“Với trách nhiệm là người hiểu biết về trò, đang diễn trò, tôi muốn được truyền dạy lại cho lớp thế hệ sau với mong mỏi trò Xuân Phả sẽ trường tồn với thời gian”, ông Tạ chia sẻ.

“Trong thời gian tới, địa phương sẽ mở lớp dạy trò diễn Xuân Phả cho 125 cháu, chúng tôi cũng đang đề xuất với huyện Thọ Xuân đưa trò Xuân Phả vào các trường học, không chỉ ở Xuân Trường mà ở các địa phương khác”, ông Bùi Văn Hùng - Phó Chủ tịch UBND xã Xuân Trường cho hay.