Trao truyền văn hóa truyền thống

Hầu hết những bài thơ, truyện cổ, tích truyện... khi được nghe vài lần là ông Bàn Văn Minh, dân tộc Dao ở thôn Piềng Ly, xã Trung Hà có thể vừa ngẫm nghĩ, vừa đọc lại mà không sót chữ nào. Ông bảo đó là lời lẽ được chắt lọc bao đời, cha ông mình trân quý, gìn giữ thì mình cũng phải tìm cách để nó tự thấm, chạy vào từng mạch máu, hòa vào từng thớ thịt. Đó như là một phần của cơ thể, nếu bị mai một, lãng quên thì ông đau như bị cây gai, mũi kim đâm vào da thịt.

Sau khi đảm nhiệm 2 khóa làm Trưởng thôn Piềng Ly, vì tuổi cao, ông Bàn Văn Minh trao lại trọng trách cho người trẻ tuổi hơn. Và ông “tự giao” cho mình một nhiệm vụ mới, đó là tìm về văn hóa nguồn cội từ những cuốn sách cổ. Ông bảo rằng, qua thời gian, người Dao ghi lại kiến thức kinh nghiệm vào những trang giấy bằng tiếng Nôm Dao. Đó là những bài thuốc dân gian, bài cúng, lời giáo huấn và sự tích xa xưa… mà người Dao gọi là “bùa zhiang” (nghĩa là túi khôn). Ông tích cực sưu tầm, dịch sách để bà con cùng khám phá kho tàng kiến thức của đồng bào mình.

Hiện nay, ông Minh sở hữu gần 100 cuốn sách cổ, tất cả đều được dịch ra tiếng Việt. Ông bảo, kho tàng thơ ca, truyện cổ, lời páo dung… của người Dao là "kho báu", mà kho báu càng nhiều người biết đến, yêu thích nó thì càng quý, càng có giá trị. Vậy nên khi tìm được những cuốn sách cổ, ông dịch ra tiếng Việt để cho người Kinh, Tày, Cao Lan… cùng hiểu và trân trọng văn hóa dân tộc mình.

Để góp phần lan tỏa “kho báu”, nhiều năm qua, ông trở thành người thầy rất đặc biệt của bà con bản làng. Chị Bàn Thị Nghĩa chia sẻ: “Trong những dịp lễ Tết, hội họp, chúng tôi đều được nghe truyện cổ, sự tích, thơ ca qua lời kể của ông Minh. Nào là ý nghĩa bức tranh thờ, vai trò các vị thần cai quản, ý nghĩa Lễ cấp sắc… Giọng nói trầm ấm, cách kể chuyện hóm hỉnh lôi cuốn khiến ai nấy đều mê hoặc, thích thú. Tình yêu văn hóa cứ thế lớn dần trong lớp trẻ chúng tôi”.

“Muốn biết vợ tốt…”

Người Dao có câu tục ngữ: “Muốn biết vợ tốt xem gác bếp, muốn biết vợ khéo ngắm áo váy”. Đồng bào quan niệm rằng, một người phụ nữ được xem là khéo léo, đảm đang trước hết phải là người thành thạo làm trang phục từ việc dệt vải, nhuộm chàm, chấm váy, thêu hoa văn… Trong tiềm thức mỗi người phụ nữ nơi đây luôn coi trọng việc tự làm trang phục dân tộc. Bởi đối với người Dao, trang phục không chỉ là cái mặc mà còn là của cải gia truyền.

Bà Hoàng Thị Phúc, thôn Lăng Chua chia sẻ, trang phục của người phụ nữ Dao Tiền có nhiều khác biệt, đòi hỏi cao sự kỳ công, tỉ mỉ, chịu thương chịu khó của người phụ nữ. Đặc biệt là công đoạn chấm váy in hoa văn. Đó không chỉ là hình thức trang trí mang giá trị thẩm mỹ mà ẩn chứa đằng sau đó những câu chuyện ý nghĩa.

Bấy lâu nay, người Dao Piềng Ly, Khuổi Đinh, Lăng Chua… xã Trung Hà đã quen với hình ảnh những người phụ nữ như bà Lý Thị Yên, Hoàng Thị Phúc, Lý Thị Nghiệp, Bàn Thị Viên nhiệt tình truyền dạy cách làm trang phục, kỹ thuật chấm váy in hoa văn bằng sáp ong cho lớp trẻ. Vào dịp lễ, Tết, khi bọn trẻ được nghỉ, các bà giành cả ngày để cùng các cô gái thực hành chấm hoa văn bằng sáp ong.

Chị Dương Thị Trâm, thôn Piềng Ly chia sẻ, theo học bà Yên được thời gian dài, chị mới biết chấm váy in hoa văn bằng sáp ong. Đây là công đoạn khó, đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên trì tập trung cao. Ngay từ bước đầu khi nấu sáp ong, đòi hỏi kỹ thuật với yêu cầu khó là phải nấu tan chảy nhưng lại không được quá nóng để khi in không bị lan ra vải. Người phụ nữ thực hiện các hoa văn trang trí cũng chính là rèn luyện tính cách của mình.

Hiện nay ở Trung Hà, phụ nữ biết làm hoa văn làm trang phục khá nhiều. Trong đó thế hệ trẻ như chị Dương Thị Trâm, Ma Thị Lỷ, Lý Thị Thơm… trở thành lớp kế cận để mai này sẵn sàng truyền lại cho con cháu mình.

Mỗi người một cách làm

Ở Trung Hà còn có anh Bàn Văn Nam năm nay hơn 30 tuổi rất am hiểu văn hóa Dao, biết chữ Nôm Dao, nắm rõ từng nghi lễ thờ cúng. Để giúp thế hệ trẻ thêm yêu quý văn hóa dân tộc, anh Bàn Văn Nam đã nhiều lần liên hệ, chủ động mời các câu lạc bộ (CLB), đội văn nghệ Dao ở Yên Sơn, Na Hang, Lâm Bình… về Trung Hà để giao lưu. Những tiết mục páo dung, điệu múa, trích đoạn cấp sắc… lần lượt biểu diễn trước sự chứng kiến, cổ vũ nhiệt tình của người dân trong bản.

Bên cạnh đó, chàng trai trẻ đã mạnh dạn viết đơn lên xã xin thành lập CLB văn hóa Trung Hà. CLB có hơn 40 thành viên gồm những hạt nhân văn nghệ của xã. Người thì biết chữ Nôm Dao, người biết hát páo dung, người thì biết thêu thùa...

Anh Triệu Văn Năm, Phó Chủ nhiệm CLB cho biết, Câu lạc bộ là nơi bà con sinh hoạt văn hóa. Ngay khi có dịp, người trẻ, người già thường quây quần để dạy nhau về chữ Nôm Dao, dạy hát, thêu thùa. Được gặp gỡ, chia sẻ tình cảm mọi người xích lại gần nhau hơn, thêm yêu quý tự hào nét đẹp văn hóa dân tộc.

Người Dao Trung Hà vẫn luôn tự hào về truyền thống văn hóa dân tộc mình, và mỗi người chọn một cách làm khác nhau nhưng tất cả đều chung một mục đích đó là giữ gìn và trao truyền các giá trị văn hóa  tốt đẹp cho con cháu đời sau.