Có thể nói, hành trình hình thành và phát triển chữ Quốc ngữ không chỉ là một câu chuyện về ngôn ngữ, mà còn là một phần quan trọng của lịch sử văn hóa Việt Nam, gắn liền với những biến động xã hội, sự giao thoa văn hóa và tinh thần sáng tạo của con người.

Vào đầu thế kỷ 17, Bình Định (cũ) nay là tỉnh Gia Lai, với cảng thị Nước Mặn sầm uất, trở thành một trong những trung tâm quan trọng, nơi các giáo sĩ tập trung nghiên cứu và thử nghiệm hệ chữ viết mới.

Giai đoạn từ năm 1618 đến năm 1625, Nước Mặn là trung tâm truyền giáo lớn của xứ Đàng Trong. Trong quá trình này, các thừa sai Dòng Tên tiếp xúc nhiều với người dân bản địa, học tiếng Việt và tự do truyền giáo. Cũng tại cơ sở Nước Mặn, thông qua hoạt động truyền giáo và báo cáo tình hình hằng năm về Macao, các linh mục bắt đầu sử dụng chữ Quốc ngữ trong các bản viết tay.

Khi cơ sở Nước Mặn là nơi phôi thai chữ Quốc ngữ, thì Nhà in Làng Sông là nơi phát triển, truyền bá chữ Quốc ngữ và văn học Quốc ngữ cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Nhà in Làng Sông là 1 trong 3 nhà in sách Quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam.

Theo tư liệu lịch sử, Tiểu chủng viện Làng Sông được hình thành khoảng năm 1841 - 1850, ban đầu chỉ là ngôi nhà tranh vách đất dùng để đào tạo tu sĩ Công giáo. Mãi đến năm 1927, công trình mới được hoàn thiện với quy mô lớn, mang kiến trúc Gothic đặc trưng: Vòm cửa hình mũi giáo, tường vôi vàng, hàng cột cao vút và mái ngói âm dương phủ màu thời gian.

Trung tâm khuôn viên là nhà nguyện với 3 cửa chính quay hướng Nam và 8 cửa phụ chia đều hai bên Đông - Tây. Hàng cột gỗ sẫm màu chạy dọc hai bên lối đi, ánh sáng lọt qua cửa sổ cao tạo nên không gian linh thiêng, khiến bất kỳ ai bước vào cũng không khỏi lắng lòng. Hai dãy nhà lầu đối xứng từng là nơi học tập, sinh hoạt của gần 200 tu sĩ đến từ các tỉnh miền Trung trong thời kỳ phát triển hưng thịnh.

Nhà in Làng Sông được thành lập khoảng năm 1872, bởi Giám mục Eugène Charbonnier. Sau khi bị hủy hoại vào năm 1885, nhà in được tái thiết năm 1904 dưới thời Đức cha Damien Grangeon Mẫn, giao cho cha Paul Maheu người học nghề in tại Hong Kong, thông thạo về kỹ thuật in ấn làm giám đốc.

Dưới sự điều hành của linh mục Paul Maheu, nhà in Làng Sông đã có những đóng góp quan trọng cho việc phổ biến chữ Quốc ngữ. Năm 1922, nhà in này xuất bản tới 63.185 ấn phẩm, tương đương hơn 3,4 triệu trang in, trong đó có tờ bán nguyệt san "Lời Thăm" được phát hành rộng rãi khắp Trung Kỳ và Đông Dương. Những ấn phẩm này không chỉ phục vụ tín hữu Công giáo, mà còn góp phần lan tỏa chữ viết dân tộc đến giới trí thức bản địa.

Ngày nay, tại nền nhà in xưa, một không gian trưng bày nhỏ đã được phục dựng. Nơi đây lưu giữ các bản in cổ, báo chí xưa, hình ảnh tư liệu và những “nhân chứng giấy” kể lại hành trình lan tỏa chữ Quốc ngữ một cách lặng lẽ mà sâu sắc. 

Kiến trúc hài hòa với tổng thể Tiểu chủng viện, không gian này trở thành điểm đến của nhiều học giả, sinh viên ngành ngôn ngữ, văn hóa, tôn giáo tìm về nghiên cứu và cảm nhận giá trị di sản.

Dù từng trải qua nhiều biến cố, nhưng Tiểu chủng viện Làng Sông vẫn đứng vững như một biểu tượng bền bỉ của văn hóa tri thức và đức tin. Ngày nay, Tiểu chủng viện Làng Sông là địa điểm đến hấp dẫn cho những ai thích nghiên cứu, khám phá. Không ồn ào, náo nhiệt nhưng Tiểu chủng viện Làng Sông cuốn hút du khách bằng vẻ đẹp tĩnh tại, cổ kính và chiều sâu văn hóa.

Với những giá trị ấy, Tiểu chủng viện Làng Sông xứng đáng được xem là một di sản đặc biệt, là nơi kết nối dòng chảy lịch sử của giáo dục, xuất bản, truyền giáo và phát triển chữ viết ở Việt Nam. Việc bảo tồn và phát huy di tích này không chỉ có ý nghĩa đối với cộng đồng Công giáo, mà còn là nhiệm vụ chung của ngành Văn hóa, Giáo dục và nghiên cứu ngôn ngữ.