Chủ yếu xuất khẩu thô, quy mô manh mún

Việt Nam là một trong 15 nước trên thế giới có tên trong bản đồ dược liệu bởi nguồn tài nguyên động, thực vật đa dạng với nhiều loại cây thuốc đặc hữu, có giá trị sử dụng và giá trị kinh tế cao cùng nền y học cổ truyền lâu đời. Tuy nhiên “mỏ vàng” này chưa được khai thác đúng mức bởi những hạn chế và khó khăn quá trình trồng trọt, chế biến, phát triển sản phẩm.

Theo PGS.TS Trần Văn Ơn - nguyên Trưởng Bộ môn Thực vật, Trường Đại học Dược Hà Nội, Việt Nam có nhiều loài dược liệu có giá trị cao, là dược liệu quý được thế giới công nhận như sâm Ngọc Linh, thông đỏ, hoa hoè, trinh nữ hoàng cung, giảo cổ lam...

Tuy nhiên, theo PGS.TS Trần Văn Ơn, trong nhiều năm qua, ngành này vẫn chưa khai thác hết tiềm năng vốn có, chủ yếu mới dừng lại ở khai thác thô, giá trị gia tăng thấp, chưa tạo ra sức cạnh tranh mạnh mẽ trên thị trường quốc tế. Ngành Dược liệu cũng gặp khó khăn trong toàn chuỗi giá trị về sản lượng, sự đồng bộ các tiêu chuẩn và thiếu công nghệ lõi chiết xuất, khiến dược liệu của Việt Nam bị lép vế trước các đối thủ thế giới.

Một trong những nguyên nhân chính khiến ngành Dược liệu trong nước chưa khai thác hết tiềm năng là do phần lớn các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực này còn nhỏ, sức cạnh tranh yếu, thiếu công nghệ lõi cho chế biến dược liệu, đặc biệt là công nghệ chiết xuất. Kim ngạch xuất khẩu dược liệu của Việt Nam vẫn đang ở mức khiêm tốn, chỉ đạt vài trăm triệu USD mỗi năm.

Theo thống kê của Bộ Công thương, trong năm 2024, Việt Nam chủ yếu xuất khẩu dược liệu từ quế, hồi với khối lượng 33.528 tấn quế, tổng kim ngạch đạt hơn 96 triệu USD. Những sản phẩm dược liệu khác như: thảo quả, nghệ, kê huyết đằng... vẫn còn manh mún, quy mô nhỏ, theo kiểu mạnh ai nấy làm.

Thúc đẩy phát triển kinh tế dược liệu

Theo TS. Trần Minh Ngọc - Phó Cục trưởng Cục Quản lý Y, Dược cổ truyền (Bộ Y tế), việc triển khai phát triển dược liệu tại các địa phương còn nhiều hạn chế. Nguồn lực đầu tư chưa tương xứng với tiềm năng; mô hình sản xuất chủ yếu mang tính tự phát, nhỏ lẻ; thiếu sự liên kết giữa các vùng và các thành phần trong chuỗi giá trị. Một thách thức khác là việc thiếu thông tin về nhu cầu thị trường quốc tế, dẫn đến sản phẩm từ dược liệu trong nước khó cạnh tranh.

Việc kết nối giữa nông dân và doanh nghiệp còn lỏng lẻo, tư liệu sản xuất nhỏ lẻ, manh mún nên việc sản xuất dược liệu theo quy mô công nghiệp, chưa thể thực hiện được một cách bài bản, đồng bộ.

Việc quy hoạch vùng trồng cây dược liệu cũng đang gặp những khó khăn nhất định, do địa phương chưa có kế hoạch cụ thể để phát triển cây dược liệu phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội. Việc thiếu quy hoạch, cũng khiến HTX gặp khó khăn trong hợp tác với các doanh nghiệp tạo chuỗi giá trị sản phẩm.

Bên cạnh đó, nguồn vốn cũng là yếu tố quyết định đến khả năng hoạt động của HTX. HTX hiện nay hoạt động với nguồn vốn hạn chế, chủ yếu dựa vào sự đóng góp của các thành viên. Điều này khiến HTX khó tiếp cận các công nghệ mới, giống cây chất lượng cao hay triển khai các dự án quy mô lớn.

Anh Nguyễn Quốc Hoàng, xóm Bài Kịnh, xã Yên Trạch, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên chia sẻ: Mặc dù Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ phát triển HTX, như ưu đãi về thuế, vay vốn và đào tạo, nhưng việc triển khai còn thiếu đồng bộ và hiệu quả. HTX ở vùng sâu vùng xa, thường không tiếp cận được các chính sách này do thiếu thông tin; hoặc gặp khó khăn trong thủ tục hành chính.

Ngoài ra, HTX hiện nay đang thiếu liên kết trong chuỗi giá trị. Đây cũng là một thách thức lớn dẫn đến khó khăn trong tiêu thụ sản phẩm. Do đó, HTX thường phải bán sản phẩm với giá thấp; hoặc không thể đáp ứng yêu cầu về số lượng và chất lượng khi làm việc với doanh nghiệp lớn.

Nhằm khai mở "kho vàng" dược liệu Việt, ngày 17/3/2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 376/QĐ-TTg Phê duyệt Chương trình phát triển công nghiệp dược, dược liệu sản xuất trong nước đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Mục tiêu phát triển dược liệu và các sản phẩm từ nguồn dược liệu trong nước, thành lĩnh vực sản xuất hàng hóa có chất lượng và giá trị cao, có sức cạnh tranh trên thị trường trong nước và trên thế giới.

Theo bà Cao Xuân Thu Vân, Chủ tịch Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, để ngành Dược liệu trở thành ngành kinh tế- kỹ thuật bền vững và đáp ứng nhu cầu thị trường, đề nghị các địa phương cần đẩy mạnh phát triển các vùng trồng quy mô lớn, tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế về chất lượng, nguồn gốc và mã số vùng trồng. Đặc biệt, cần xây dựng mô hình liên kết sản xuất, tiêu thụ theo chuỗi giá trị, tận dụng thế mạnh của khu vực kinh tế tập thể và hợp tác xã.

Đồng thời, đẩy mạnh nghiên cứu để đa dạng hóa, gia tăng các chuỗi giá trị của các sản phẩm về dược liệu, bao gồm các sản phẩm về thuốc cổ truyền, thuốc dược liệu, sản phẩm về sức khỏe hay hóa mỹ phẩm có nguồn gốc từ dược liệu; tuân thủ theo tiêu chuẩn, quy chuẩn của các nước phát triển đối với mỗi loại dược liệu…

Tiến sĩ Lê Thị Hồng Vân, nhà nghiên cứu sâm Việt Nam; kiêm giảng viên Khoa Dược, Trường Đại học Y dược TPHCM cho rằng, cần có những tiêu chuẩn cụ thể về cho từng loại dược liệu. Bởi hiện nay, phần lớn việc thu mua dược liệu còn mang tính trôi nổi, chưa có quy hoạch trồng, thu hái và sơ chế một cách bài bản.

Để đánh thức tiềm năng thực sự của dược liệu, cần có giải tổng thể phát triển và hình thành trung tâm công nghiệp dược liệu, phát triển dược liệu trở thành một ngành công nghiệp cho năng suất cao, không chỉ phục vụ sức khỏe cộng đồng, mà còn góp phần xóa đói giảm nghèo cho người dân vùng DTTS miền núi.