Giữ hồn tơ lụa Việt

Dù trải qua bao thăng trầm, những làng lụa Việt Nam vẫn âm thầm níu giữ vẻ đẹp truyền thống. Trong từng tấm lụa, còn phảng phất hơi thở của thời gian, sự tinh xảo của nghệ thuật và tâm huyết của bao thế hệ.

Những cái tên làng lụa như Vạn Phúc xứ Hà Đông xưa, mang trong mình di sản ngàn năm giữa lòng Hà Nội; hay làng lụa Nha Xá ở trấn Sơn Nam Hạ (Hà Nam cũ), như viên ngọc ẩn mình bên dòng sông Hồng. Rồi đến làng lụa Mã Châu (Quảng Nam), nơi gửi gắm cả hồn xưa phố Hội; hay làng lụa Tân Châu (An Giang), báu vật của miền Tây sông nước. Và hôm nay, làng lụa Bảo Lộc (Lâm Đồng) đã trở thành thủ phủ tơ tằm của Việt Nam.

Những nghệ nhân vẫn lặng lẽ bên khung cửi, giữ nhịp thoi đưa để gìn giữ linh hồn của lụa, giúp chất liệu này không bị mai một trước dòng chảy thời gian. Lụa không chỉ đơn thuần là một loại vải cao cấp, nó còn mang theo giá trị văn hóa, lịch sử và tinh thần của bao thế hệ nghệ nhân.

Để tạo nên một tấm lụa hoàn mỹ là cả hành trình dài, gắn với thời gian, sự khéo léo và tình yêu nghề. Vòng đời kỳ diệu của tằm bắt đầu từ những quả trứng nở thành tằm non, ngày ngày ăn lá dâu rồi nhả ra sợi tơ óng ánh quấn thành chiếc kén bền chặt, dài hàng trăm mét. Người thợ ngâm kén vào nước ấm, khéo léo rút từng sợi tơ mảnh mai, ghép lại thành sợi chắc để dệt nên những tấm lụa mềm mại, tinh xảo.

Vẻ đẹp của lụa không chỉ đến từ tằm tơ, nếu tơ tằm là linh hồn, thì dưới bàn tay của người thợ dệt đã mang đến cho lụa vẻ đẹp hoàn mỹ. Sau khi tơ được se thành chỉ sẽ được đưa lên khung cửi. Công đoạn dệt lụa không chỉ yêu cầu sự khéo léo mà còn đòi hỏi kinh nghiệm và cảm nhận tinh tế của mỗi người nghệ nhân. Từng sợi chỉ được đan vào nhau, tạo nên những thước lụa mềm mại. Từng nhịp thoi đưa đều đặn, từng sợi tơ mỏng manh kết nối với nhau thành từng lớp vải. Tùy theo cách dệt, lụa có thể mang những họa tiết chìm nổi, những hoa văn cầu kỳ hay chỉ đơn giản là mặt vải trơn bóng, mềm như nước.

Sau khi dệt xong, tấm lụa thô tiếp tục trải qua công đoạn nhuộm màu. Ngày xưa, màu nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên như lá cây, vỏ quả, rễ cây. Nhuộm lụa cũng là cả một nghệ thuật. Người thợ phải ngâm vải trong màu sắc phù hợp, phơi khô rồi tiếp tục nhuộm nhiều lần để đạt được độ bền và màu chuẩn nhất, giữ được độ óng ánh tự nhiên của sợi tơ.

Ở Việt Nam, các làng nghề lụa truyền thống như Vạn Phúc (Hà Nội), Nha Xá (Hà Nam cũ), Mã Châu (Quảng Nam cũ), Tân Châu (An Giang) vẫn ngày ngày dệt nên những tấm lụa tuyệt đẹp, giữ gìn tinh hoa từ xa xưa. Và bây giờ, Bảo Lộc (Lâm Đồng) được biết đến là trung tâm sản xuất tơ lụa lớn nhất cả nước. Với khí hậu mát mẻ quanh năm lý tưởng để nuôi tằm, trồng dâu, sản xuất những sợi tơ thượng hạng.

Hơn 60 năm trước, vùng đất trên cao nguyên B’Lao xưa được lựa chọn để thực hiện khát vọng về một kinh đô tơ lụa của Việt Nam. Khoảng những năm 1960, Nhật Bản đã khảo sát thổ nhưỡng và tìm ra vùng Bảo Lộc. Từ đó, người Nhật thành lập Trung tâm tằm tang để bắt đầu lịch sử cái tên “Thủ phủ tơ tằm”. Năm 1968, người Nhật xây dựng Trung tâm tằm tang Bảo Lộc nhưng chiến tranh ác liệt nên chương trình này không thực hiện được. Những đánh giá khoa học thực hiện suốt 3 năm của các chuyên gia Nhật Bản đã giúp Việt Nam xác định được “thủ phủ tơ tằm”.

Sau năm 1975, Trung tâm tằm tang Bảo Lộc được tiếp quản, trở thành nơi cung cấp giống tằm cho cả nước, phát triển thành một liên hiệp dâu tằm tơ chuyên sản xuất giống, trồng dâu nuôi tằm và ươm tơ dệt lụa.

Khát vọng vươn tầm

Những thăng trầm của tơ lụa Bảo Lộc cũng đã diễn ra, nhưng chỉ sau mấy năm “cựa mình”, vùng lụa Bảo Lộc trở thành vùng lụa xuất khẩu cho thị trường. Lụa Bảo Lộc nổi bật nhờ quy trình sản xuất khép kín, kết hợp giữa phương pháp truyền thống và công nghệ hiện đại, tạo nên những tấm lụa có độ bền cao, óng ả tự nhiên.

Ông Huỳnh Tấn Phước, Giám đốc Công ty Tơ tằm Nhật Minh, Chủ tịch Hội đồng thành viên Công ty VietNam Silk House với hơn 35 năm tằm tơ chia sẻ, với một vòng tròn khép kín đã giúp làng lụa Bảo Lộc sống lại và định hình trên thị trường sản phẩm cao cấp. Đó là khi khách hàng cần những sản phẩm trang phục lụa, nhà may mang về những mẫu vải mong muốn của khách, nhà dệt lụa sẽ tính toán lao động, nguyên liệu, sau đó chuyển hợp đồng cho nông dân ươm tơ sản xuất sợi đúng quy cách và số lượng, nông dân ươm tơ, sản xuất kén tằm để có kén đúng yêu cầu.

Những năm gần đây, thương hiệu “Tơ lụa Bảo Lộc” đã hồi sinh mạnh mẽ, đặc biệt là từ sau năm 2017, khi Cục Sở hữu trí tuệ cấp chứng nhận nhãn hiệu “Tơ lụa Bảo Lộc”, khẳng định thương hiệu và chất lượng sản phẩm.

Hiện nay, nghề trồng dâu nuôi tằm đang phát triển rộng ở các địa phương của tỉnh Lâm Đồng có tổng diện tích trồng dâu tằm khoảng hơn 6.800ha, chiếm gần 70% diện tích cả nước, sản lượng kén khoảng 14.000 tấn mỗi năm. Giá kén tằm tại Lâm Đồng giao động từ 170 - 190 ngàn đồng/kg nên thu nhập của người dân khá ổn định.

Bên cạnh đó, kỹ thuật và công cụ nuôi tằm khá đơn giản, chi phí thấp nên giá thành đầu tư của người dân cũng rẻ hơn so với nhiều ngành nghề khác.

Toàn tỉnh Lâm Đồng hiện có hơn 30 doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh tơ lụa, chủ yếu tại Bảo Lộc, với sản lượng trung bình khoảng 3,5 triệu m² mỗi năm. Ở đây có các nhà máy chế biến tơ tằm, ươm tơ dệt lụa nổi tiếng như: Công ty CP Tơ lụa Bảo Lộc, Công ty CP Tơ tằm Á Châu, Công ty Kimono Japan, Công ty TNHH Dệt tơ tằm Vietsilk… cùng gần 20 cơ sở ươm tơ, dệt lụa tư nhân.

Các sản phẩm chính của tơ lụa Bảo Lộc gồm: tơ xe, vải lụa tơ tằm, lụa Satin (dùng may áo kimono), lụa Yozu (dùng may khăn choàng đầu ở các nước khối Ả Rập, Ấn Độ), vải lụa Habutai, lụa CDC… phục vụ may áo dài, quần áo cao cấp và trang trí nội thất.

Lụa Bảo Lộc đã nhiều lần xuất hiện tại Tuần lễ Cấp cao APEC (2006, 2017) và nhiều sự kiện lớn khác. Đây cũng là nơi dệt nên những dòng lụa thương hiệu hàng đầu thế giới của Ý, Nhật Bản, Thái Lan. Sản phẩm không chỉ tiêu thụ trong nước mà còn xuất khẩu sang Nhật Bản, Ấn Độ, châu Âu, Trung Đông… Lụa tơ tằm Việt Nam nói chung, Bảo Lộc nơi riêng không chỉ là món quà tinh tế cho người tiêu dùng trong nước mà còn trở thành lựa chọn quà tặng ngoại giao quốc tế.

Theo ông Huỳnh Tấn Phước, Chủ tịch HĐTV Công ty Vietnam Silk House, lụa tơ tằm Việt Nam có chất lượng cao, được quốc tế ưa chuộng và đủ khả năng cạnh tranh nhờ công nghệ liên tục cải tiến. Trong từng tấm lụa, không chỉ có kỹ thuật truyền thống mà còn là tâm huyết, đam mê sáng tạo của nghệ nhân, tạo nên sự kết hợp hài hòa giữa di sản và hiện đại, giúp lụa Việt vươn xa trên thị trường thế giới.