Truyền lại điều đã học từ người thầy giáo mù

Ai lên thăm xã Tân Tiến, khi tìm hiểu văn hóa của đồng bào dân tộc Cờ Lao, hẳn sẽ được người dân địa phương giới thiệu về ông Vàng Chá Sèng - một trong những người hiếm hoi còn biết chơi đàn Sèn Dư.

Với ông Vàng Chá Sèng, cây đàn Sèn Dư không chỉ là một loại nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình, mà còn là “sợi dây” nối mạch nguồn văn hóa của người Cờ Lao hôm nay với cội nguồn.

Từ năm 12 tuổi, ông Vàng Chá Sèng đã được ông Chẩn Sửu Diu, một người mù trong thôn Tà Chải, dạy cho cách chơi đàn. Ông Sèng kể: “Không có giáo trình, không giấy bút, thầy Diu dạy tôi bằng đôi tay và đôi tai. Hồi ấy, tôi chỉ nhìn tay thầy mà học. Thầy không nhìn thấy, nhưng đôi tai lại tinh đến lạ”.

Ông ngừng một lát rồi tiếp: “Đàn không cần nhìn, chỉ cần nghe cho đúng là được. Năm mười lăm tuổi, tôi đã biết làm đàn và chơi những bản dân ca xưa, như: Hát mừng đám cưới, hát giao duyên, mời rượu, ca ngợi quê hương, con người Cờ Lao mình”.

Cây đàn Sèn Dư nhìn bên ngoài giản dị, nhưng chứa đựng nhiều tinh tế. Đàn được làm từ gỗ tốt, thân dài, có 4 dây và 10 thang âm (người Cờ Lao gọi là “phiêng”) ở bên ngoài, bên trong còn 2 thang âm nữa. Trên thân đàn thường khắc hoa văn mô phỏng chim muông, núi rừng, sông suối.

Để chế tác một cây đàn Sèn Dư, từ khâu chọn gỗ, phơi khô, đục trang trí hoa văn đến khi lên dây hoàn chỉnh sẽ mất khoảng 10 ngày. Gỗ làm đàn phải thật chắc, để có thể sử dụng lâu mà không nứt. Người làm đàn dùng các chốt chỉnh dây để căng hoặc nới từng sợi, sao cho tiếng phát ra trong và tròn nhất.

Giờ đây, niềm say mê và kỹ nghệ ấy không còn chỉ là ký ức của những người già. Tháng 8/2024, từ nguồn vốn của Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, giai đoạn I: 2021 - 2025 (Chương trình MTQG 1719), Dự án bảo tồn nghề chế tác nhạc cụ truyền thống dân tộc Cờ Lao được chính quyền địa phương triển khai thực hiện. Nhiều thanh niên Cờ Lao trong xã đã có thể tự làm cây đàn Sèn Dư cho riêng mình.

Ngày 31/10 vừa qua, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) phối hợp với UBND xã Tân Tiến (tỉnh Tuyên Quang) tổ chức khai giảng Lớp truyền dạy đàn Sèn Dư - nhạc cụ truyền thống của dân tộc Cờ Lao tại địa phương, thu hút 20 học viên trong xã. Cùng với ông Min Phà Kháy - Người có uy tín của Tân Tiến, ông Sèng nhận lời đứng lớp.

“Tôi không biết chữ nhiều, lại chưa từng đứng lớp dạy ai, nhưng nghe nói dạy cho con em trong xã tôi đồng ý ngay. Cái gì biết thì cứ dạy, để sau này còn người nối tiếp. Một người giữ thì mất dễ, nhiều người cùng giữ thì mới lâu dài được”, ông Sèng hồ hởi.

Từ lớp học nhỏ đến hành trình đánh thức văn hóa Cờ Lao

Ngày khai giảng Lớp truyền dạy đàn Sèn Dư, ông Vàng Chá Sèng khảng khái: “Khi lớp học kết thúc, tôi vẫn sẵn sàng dạy tiếp cho các cháu thanh niên của địa phương mà không cần tới phụ cấp, hay chế độ. Chỉ cần có người muốn học, tôi sẵn sàng dạy. Một người tôi cũng dạy”.

Ngoài việc dạy đàn, ông Sèng còn ấp ủ mong muốn một ngày gần nhất xã Tân Tiến có thể thành lập nhóm biểu diễn đàn Sèn Dư, để những giai điệu dân tộc vang lên trong các dịp lễ hội, hay khi có khách du lịch. Ông tin rằng, nếu du khách được nghe tiếng đàn Cờ Lao, họ sẽ hiểu hơn về con người nơi đây.

Tiến sĩ Trần Thị Thủy - Trưởng phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế - Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam, cho rằng: Người Cờ Lao ở xã Tân Tiến, là cộng đồng dân tộc có dân số ít, nhưng lại sở hữu một kho tàng văn hóa truyền thống phong phú, trong đó có nhiều loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo như đàn Sèn Dư, múa, hát và nghề thủ công truyền thống. Việc mở lớp tập huấn không chỉ giúp khôi phục, truyền dạy kỹ năng cho thế hệ trẻ, mà còn tạo tiền đề để địa phương khai thác, phát huy giá trị văn hóa phục vụ phát triển du lịch và đời sống cộng đồng”.

Từ những lớp học ấy, một cách tiếp cận mới trong bảo tồn văn hóa đang được hình thành. Ở vùng đồng bào DTTS hôm nay không chỉ là lưu giữ, mà là làm cho văn hóa được tiếp nối trong đời sống; để tiếng đàn, điệu múa, sắc phục không chỉ nằm trong ký ức, mà trở thành một phần của đời sống hiện tại. Tiếng đàn Sèn Dư vì thế, không chỉ vang lên trong lớp học, mà còn có thể trở thành nhịp cầu kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa bản làng với du khách, giữa bản sắc với phát triển.

Chia sẻ thêm về định hướng lâu dài, ông Bùi Thanh Hưởng, Phó Chủ tịch UBND xã Tân Tiến, bày tỏ nhiều suy tư và kỳ vọng: Việc khôi phục nghề chế tác và truyền dạy nhạc cụ truyền thống là hết sức ý nghĩa. Chúng tôi không chỉ mong lớp học tạo ra thế hệ kế cận biết làm đàn, biết chơi đàn, mà quan trọng hơn là khơi dậy niềm tự hào văn hóa trong mỗi người dân. 

"Tới đây, xã sẽ tiếp tục phối hợp với các cơ quan chuyên môn để mở rộng không gian thực hành, xây dựng điểm sinh hoạt văn hóa cộng đồng, tạo điều kiện cho nghệ nhân và thanh niên có nơi luyện tập, biểu diễn. Xa hơn, tiếng đàn Sèn Dư sẽ không chỉ là âm thanh của bản làng, mà còn là “thương hiệu” văn hóa, là điểm nhấn hấp dẫn du khách khi đến với Tân Tiến”, ông Bùi Thanh Hưởng cho biết thêm.