Trên bước đường công tác, chính tôi cũng không thể nhớ nổi mình đã có bao nhiêu lần đặt chân đến Thổ Hà, một làng cổ nằm bên dòng sông Cầu thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên (Bắc Giang). Chỉ nhớ lần đầu tiên cách đây đã ngót 20 năm. Cảm giác khi đó thật kỳ lạ. Những ngõ nhỏ, đường xương cá đều tăm tắp, thẳng hàng. Cây đa, bến nước, mái đình cùng những nếp nhà cổ xinh xắn rêu phong đã cuốn hút không chỉ tôi mà còn nhiều du khách. 

Làng Thổ Hà có ba mặt giáp sông, muốn đến được đây chỉ có hai con đường là từ Bắc Ninh đi đò ngược qua sông Cầu và từ Bắc Giang xuôi xuống bằng đường bộ. Thổ Hà là một trong số ít làng cổ mà các thiết chế văn hóa ở đây đã đi vào nhiều công trình nghiên cứu văn hóa, vào những lời ca câu hát mà bất cứ người dân nào ở nơi đây cũng có thể nhớ nằm lòng. Đó là một trích đoạn tuồng cổ, là một câu dân ca quan họ, là những lễ hội chuẩn mực lệ cổ và thậm chí là cả ca trù... Và những công trình kiến trúc truyền thống mang đậm dấu ấn một làng quê Bắc Bộ chính gốc như: Cây đa, giếng nước, sân đình... Tất cả đã được ghi danh di sản văn hóa ở cấp quốc gia. Các di sản hội tụ ở đây để rồi thấm vào từng vỉa đất, mạch nước, chắt chiu và lan tỏa trong đời sống, tâm hồn mỗi người dân Thổ Hà. 

Đưa tôi đi thăm làng, vào tận sâu trong những ngõ nhỏ, con hẻm gạch chỉ lát nghiêng, ông Trịnh Đắc Thiện, người từng có một thời gian dài làm cán bộ văn hóa xã Vân Hà, tự hào kể về một loạt các di sản độc đáo ở Thổ Hà. Đó là những ngôi nhà cổ có tuổi đời bằng mấy đời người; là lễ hội làng độc nhất vô nhị Việt Nam. “Phải trực tiếp đến đây tham dự các sự kiện của làng mới thấy nó khác biệt, sinh động và đậm đà đến thế nào”, ông Thiện khoe.

Ở Thổ Hà còn một điều hiếm có nữa, bởi dấu tích của nghề gốm vang bóng một thời vẫn còn hiển hiện trong những bức tường cổ, nhiều ngôi nhà được xây toàn bằng những mảnh gốm vỡ hay tiểu sành phế phẩm, không dùng chút vôi vữa nào, chỉ dùng bùn sông Cầu để kết dính mà vẫn trầm mặc, bền chặt qua nắng mưa, tháng ngày.

Trong quá khứ, nghề gốm ở Thổ Hà từng sánh vai cùng những trung tâm gốm nổi tiếng như Phù Lãng, Bát Tràng. Tiếc rằng, vào những năm 80 của thế kỷ XX, hàng chục lò gốm ở đây phải “tắt lửa”. Đương nhiên, người dân Thổ Hà đã rất nhạy bén chuyển sang nghề làm bánh đa nem, bánh đa nướng, nấu rượu, nuôi lợn để kiếm kế sinh nhai…

Đắm say câu quan họ

Trong số rất nhiều di sản của làng cổ Thổ Hà có lẽ dân ca quan họ là thứ dễ khiến du khách mềm lòng và say đắm nhất. Đứng trên bờ đê sông Cầu, tôi cảm nhận được một không gian thật nên thơ, tĩnh mịch, cảnh tượng trên bến, dưới thuyền với cái mênh mang của sóng nước dạt dào. Trong suy nghĩ bất giác của tôi, biết đâu những làn điệu quan họ cổ như “Gọi đò”, “Ngồi tựa mạn thuyền”, “Giã bạn”… lại chẳng ra đời từ chính không gian ấy. 

Khách du lịch đến Thổ Hà đều ước ao được nghe các liền anh, liền chị trổ vài ba câu quan họ cổ. Có người bảo dân Thổ Hà sao chẳng thức thời, ngần ấy di sản cha ông để lại mà chẳng thể biết cách làm du lịch, khách đến nghe hát, các liền anh liền chị chỉ cần biểu diễn là có thù lao, thậm chí làm tốt thì còn.. sống khỏe. Thế nhưng việc phát triển du lịch quả thực còn nhiều băn khoăn lắm. 

Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Mai, Phó trưởng khoa Du lịch (Viện Đại học Mở Hà Nội): Để biến tiềm năng thành sản phẩm du lịch đòi hỏi nhiều yếu tố, vì du lịch là ngành tổng hợp và tính liên ngành. Ở Thổ Hà cần đáp ứng các điều kiện như: Vận chuyển, lữ hành, lưu trú, điểm tham quan và ăn uống nhưng hiện tại thế mạnh ở đây chỉ mới có điểm tham quan, các yếu tố còn lại rất hạn chế. Đây là lý do khiến các doanh nghiệp lữ hành khó tiếp cận, khai thác dịch vụ và đưa khách đến. Đương nhiên cũng có ý kiến cho rằng, phát triển du lịch ở Thổ Hà cần bảo đảm hài hòa để không ảnh hưởng tới di sản, tránh những tác động tiêu cực làm phá vỡ cảnh quan, môi trường tự nhiên lẫn môi trường văn hóa. Ngoài ra còn phải có những cơ chế rõ ràng để người dân hưởng lợi trực tiếp từ hoạt động du lịch.