Một ngày đầu Thu, vừa chớm đến đầu làng Thổ Hà (xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang), chúng tôi đã thấy người dân tấp nập chuyển những mẻ bánh đa nem ra ngõ phơi kín các lối ra vào. Bánh được phơi khắp nơi từ sân đình, chùa, trên mái nhà, trên cây... Cả làng phảng phất một mùi thơm của bột, bếp nhà ai cũng đỏ lửa, khói ngun ngút. Nắng sớm hanh hao, tiếng bánh đa nổ giòn tanh tách như một thứ âm thanh ngọt ngào của cuộc sống đang thay đổi nhẹ nhàng. Nghe người dân bảo, bánh đa nem ở đây phải phơi buổi sớm để hong dưới làn sương mỏng manh mới thực sự đúng chất và tạo ra hương vị thơm ngon.

Ông Trịnh Đắc Hạ (70 tuổi), Chi hội trưởng Chi hội Người cao tuổi của thôn giới thiệu: Dân làng thường nói vui với nhau rằng, người Thổ Hà chả mấy khi đi đâu xa, chỉ có bánh đa nem của họ là đi khắp mọi nơi trên toàn đất nước. Để có những mẻ bánh kịp phơi dưới ánh nắng sớm, suốt đêm qua, bà con đã phải thức trắng bên bếp lửa. Bánh đa nem của làng là “chiếc áo” quan trọng để tạo ra các loại nem cuốn, nem rán phổ biến mà người Việt vẫn thường làm trong bữa ăn hằng ngày, nhất là mỗi dịp lễ tết.

Ông Hạ giải thích, đất đai trồng lúa, trồng khoai không có nên xưa nay người Thổ Hà đã năng động tìm mọi cách để bảo đảm cuộc sống, trong đó có việc phát triển các nghề thủ công. Qua thời gian bươn chải khắp chốn, cùng quê, họ học hỏi và mang về làng đủ thứ nghề như làm mì gạo, bánh kẹo, nấu rượu, buôn bán nhỏ, làm gốm... Thế nhưng không hiểu sao cái nghề làm bánh đa nem lại có duyên với con người nơi đây đến thế. Trong số các nghề trên chỉ còn nghề làm bánh đa nem là hưng thịnh đến tận bây giờ. Ban đầu bánh làm ra bà con cung ứng trong làng, trong xã, rồi tiếng đồn vang xa, sản phẩm lá bánh đa nem của Thổ Hà theo chân thương lái đi khắp trong Nam, ngoài Bắc và cả xuất khẩu. Nhiều siêu thị lớn, sàn thương mại điện tử đã bày bán sản phẩm của làng.

Kinh nghiệm của người dân Thổ Hà cho thấy, bánh đa nem được làm bằng gạo với nhiều công đoạn như ngâm gạo, xay bột, tráng, phơi, cắt bánh… Gạo được ngâm từ tối hôm trước, đến sáng sớm hôm sau xay bột, tráng bánh và phơi, cắt. Quá trình phơi bánh quyết định không nhỏ đến chất lượng thành phẩm bởi nếu gặp trời mưa, bánh sẽ bị mốc. Nếu nắng to hoặc quá hanh khô, bánh lại dễ nứt vỡ. Sau khi tráng, bánh được trải lên phên tre để phơi. Những ngày nắng hanh, chỉ cần phơi 2 giờ là có thể thu phên. Hôm trời mát hay thời tiết có mưa thì phải làm khô bánh bằng máy sấy. Sau đó, những thợ làm bánh sẽ mang bánh hong dưới quạt gió để tạo độ mềm, dai. Khi bánh đã đủ khô, người dân bóc từng lá ra khỏi phên để cắt.

Ưu điểm của bánh đa nem Thổ Hà là chiếc bánh không quá dày hay quá mỏng, mềm dẻo rất dễ cuốn, khi ngâm vào nước vẫn dai chứ không bị bở nát như một số loại bánh đa nem khác. Cùng đó người dân không dùng chất phụ gia nên sản phẩm bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm.

Trưởng thôn Thổ Hà, Cáp Trọng Việt đưa chúng tôi đi bộ một vòng quanh làng, dừng chân bên gốc đa già, ông kể: “Chẳng ở đâu giống làng tôi, vùng nông thôn mà người dân không có nổi một vuông đất làm nông nghiệp”.

Ruộng không có, người dân Thổ Hà đành xoay sở đủ nghề kiếm sống. Xưa thì có nghề gốm rất hưng thịnh. Nay nghề cổ truyền đã mất, bà con lại phải chuyển sang làm bánh đa nem, bánh đa nướng, mỳ gạo...Cả làng Thổ Hà có hơn 600 hộ làm bánh đa nem.

Sản phẩm bánh đa nem ngoài tiêu thụ trong nước, nhiều chủ đại lý đã đến ký hợp đồng để xuất khẩu sang các nước Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản và các nước châu Âu. Vào những dịp gần tết, bánh đa nem của Thổ Hà làm ra không đủ đáp ứng cho nhu cầu của thị trường. Thời gian bánh bán chạy nhất bắt đầu từ tháng 9 năm nay cho đến hết tháng 2 năm sau. Trung bình mỗi ngày, một hộ sản xuất khoảng 250-300 kg gạo, mang lại thu nhập trung bình khoảng 7 đến 10 triệu đồng/người/tháng. Đây là nguồn thu nhập chính cho các hộ gia đình ở Thổ Hà.

Bánh đa nem Thổ Hồ tuy mộc mạc, giản dị nhưng lại chứa đựng bao tình cảm, tâm sức của bà con và trở thành thức quà quê đáng quý của vùng quê bên bờ Bắc sông Cầu. Những người con xa quê và khách du lịch phương xa mỗi khi có dịp về làng đều chọn món quà quê nức tiếng này để sử dụng và biếu tặng người thân. Thổ Hà tự hào rằng sản phẩm của làng trở thành một nguyên liệu không thể thiếu với những người đầu bếp sành sỏi cho đến các bà nội trợ đảm đang.