Ông Cáp Trọng Việt, Trưởng làng Thổ Hà tự hào khi nói về nghệ thuật hát tuồng: “Cả tỉnh Bắc Giang chẳng còn làng quê nào giữ được tuồng như chúng tôi và hiếm nơi nào người ta lại yêu tuồng như dân Thổ Hà. Bởi lẽ đó, tuồng cổ như một “đặc sản” của làng Thổ Hà”.

Dù đã trải qua biết bao thăng trầm nhưng tuồng vẫn được các thế hệ người dân ở Thổ Hà trân trọng, gìn giữ gần như nguyên vẹn. Người Thổ Hà từ lâu đã mặc định câu nói: “Phi tuồng bất thành hội” (không có tuồng thì không thành lễ hội), đã có lễ hội làng là phải diễn tuồng. Vì vậy năm nào làng mở hội vào ngày 20, 21 tháng Giêng đều tổ chức diễn tuồng kín cả hai đêm, rất đông khán giả trong và ngoài vùng đến thưởng thức.

Những “nghệ sĩ” tuồng trong đời thường là những nông dân quanh năm lam lũ với nghề làm bánh tráng đa nem, nuôi lợn và nấu rượu truyền thống, nhưng khi bước lên sân khấu, họ hóa thân vào vai diễn chuyên nghiệp như các nghệ sĩ thực thụ.

Đặc biệt, trong làng có Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Bá Lam (101 tuổi) rất tâm huyết gìn giữ, phát triển tuồng cổ. Cụ Lam cho biết, tuồng của làng đã có từ lâu đời. Từ khi lên 10 tuổi, cụ Lam đã được người cậu ruột là Nguyễn Bách Cốc - trùm trưởng phường tuồng chọn vào phường tuồng của làng. Mặc dù các diễn viên tuồng của làng không được đào tạo qua trường lớp nào, chủ yếu đi theo những bậc tiền bối và “học lỏm” rồi truyền lại cho nhau nhưng họ diễn rất chuẩn mực, giữ được “khuôn vàng thước ngọc” của các cụ xưa.

Từ thuở thiếu thời, cụ Lam đã từng đảm nhiệm những vai chính trong các vở tuồng cổ: “Sơn Hậu”, “Đào Phi Phụng”, “Tống Địch Thanh”, “Tam nữ đồ vương”, “Chinh Đông chinh Tây”... Cụ Lam bảo: “Dù cao tuổi rồi nhưng hễ thấy người ta diễn là tôi phấn khích lắm. Với tuồng ngày xưa, mỗi lời nói, cử chỉ, động tác, mỗi bước chân đi đều phải theo bộ, có bộ mới ra tuồng. Diễn viên luôn phải nhìn theo hướng tay vung ra thì mới "khôn tuồng". Do vóc dáng nhỏ, sức bé nên tôi không thể đóng kép tướng mang đai, mang giáp mà thường được giao vai hoàng tử, giáo đầu hay vai kép con”.

Cũng theo cụ Lam, sau năm 1945, tuồng ở Thổ Hà phát triển mạnh, các phường tuồng không chỉ phục vụ cho bà con trong làng mà còn được mời đi biểu diễn ở các nơi quanh vùng. Song, do ảnh hưởng của chiến tranh, một thời gian tuồng Thổ Hà bị gián đoạn. Đến cuối những năm 80 của thế kỷ XX, đội tuồng Thổ Hà được thành lập lại, cụ Lam cùng những nghệ nhân gạo cội đã tâm huyết truyền dạy, vun đắp với mong muốn Thổ Hà phải có lớp kế cận tiếp nối truyền thống của quê hương. Những người già ở Thổ Hà đều cho rằng, nghệ thuật tuồng ở đây còn giữ được nhiều yếu tố truyền thống do quá trình phát triển không bị đứt quãng. “Tre già măng mọc”, lớp trước dạy lớp sau nên hầu hết những lối diễn cổ chưa bị mai một. Những cụ diễn tuồng có tiếng ở đây phải kể đến là các kép hạng như: Nguyễn Đức Dĩ, Trịnh Xuân Tiện, Nguyễn Đình Xuyến… Trước khi quy tiên, các cụ ấy đều kịp trao gửi lại cho hậu thế các bí quyết về tuồng, tích cực dìu dắt cho câu lạc bộ tuồng của làng.

Hiện nay, CLB Tuồng Thổ Hà có hơn chục thành viên tham gia. Ngoài diễn trong tỉnh, CLB còn được một số nơi ở tỉnh Bắc Ninh, huyện Đông Anh, Sóc Sơn (Hà Nội) mời diễn vào dịp lễ hội mùa xuân. Theo ông Nguyễn Công Sơn, Phó Chủ nhiệm CLB tuồng Thổ Hà: Xưa kia, người Thổ Hà biểu diễn tuồng quanh năm phục vụ nhu cầu giải trí, văn hóa tinh thần của người dân thì nay chỉ diễn vào những dịp tết, lễ hội, kỷ niệm sự kiện trọng đại của quê hương, đất nước, khánh thành công trình lớn của cộng đồng...

Không chỉ xuất hiện trên sân khấu, các nhân vật tuồng còn là “điểm nhấn” trong nghi lễ rước của Lễ hội Thổ Hà hàng năm, trong đó có hơn hai mươi vai đóng thế được trang điểm khá cầu kỳ như: Tổng cờ, Tổng Kiếm, Tam Đa, Tiên đồng, Ngọc nữ…

Để phát triển, nâng tầm và tạo sức lan tỏa cho tuồng cổ, vẫn còn không ít khó khăn. Tuy nhiên, người dân Thổ Hà vẫn tin rằng, những thế hệ kế tiếp nếu vẫn còn niềm đam mê, tình yêu và tâm huyết với tuồng cổ thì “đặc sản” này vẫn mãi ở lại với làng Thổ Hà.