Thành nhà Hồ (còn gọi là thành Tây Đô) nằm trên địa bàn hai xã Vĩnh Long và Vĩnh Tiến, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Đây là một trong những công trình kiến trúc bằng đá độc đáo bậc nhất của Việt Nam và thế giới. Công trình được Hồ Quý Ly xây dựng năm 1397, từng được coi là kinh đô, trung tâm văn hóa chính trị xã hội của nước Đại Ngu, dưới triều Hồ.

Trải qua hơn 600 năm tồn tại, với bao biến cố của lịch sử, ngày 27/6/2011, Thành nhà Hồ chính thức được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hiệp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa thế giới.

Trong kế hoạch quản lý, bảo tồn Thành nhà Hồ, UNESCO đặc biệt chú ý việc bảo vệ và nghiên cứu đường Hoàng Gia, nhằm làm rõ hiện trạng và dấu tích các cung điện được dự đoán sẽ nằm dọc theo đường Hoàng Gia.

Từ ngày 25/11/2021 đến 30/7/2022, Viện Khảo cổ học và Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ đã tiến hành khai quật khảo cổ đường Hoàng Gia với tổng diện tích 14.000 m2. Con đường Hoàng gia (hay Ngự đạo) là con đường Hoàng đế đi, nằm ở chính giữa Kinh đô theo trục Bắc - Nam trong quy hoạch tổng thể của các Kinh đô cổ phương Đông.

Cuộc khai quật năm 2021 - 2022 chủ yếu tập trung vào khu vực trung tâm nội thành và được phân làm 2 khu: Khu A là khu vực các hố đào ở phía Bắc trục đường Đông - Tây với tổng diện tích 3.500 m2; khu B là khu vực các hố đào ở phía Nam dọc đường Đông - Tây với tổng diện tích 9.500 m2.

PGs.Ts. Tống Trung Tín - Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam cho biết: Cuộc khai quật đã làm rõ địa tầng từ con đường hiện đại đến dấu tích móng, nền của con đường thời nhà Hồ gồm 3 lớp chính, tương ứng với 3 giai đoạn của con đường.

Trong lần khai quật này, kết quả mang về, đặc biệt nhất là dọc theo con đường Hoàng Gia, đã phát hiện nhiều dấu tích kiến trúc quan trọng của kinh đô. Trên trục đường Hoàng Gia tại các khu A, B hiện đã xuất lộ hàng chục dấu tích kiến trúc lớn của kinh đô.

Tại khu A, các kiến trúc đã xuất lộ trong các năm 2020 và 2021 với cụm kiến trúc trung tâm tại khu vực Nền Vua.

Tại khu B, từ cuối năm 2021 đến tháng 7/2022, cuộc khai quật cũng đã tiếp tục làm xuất lộ 2 kiến trúc cổng và 1 cụm kiến trúc trung tâm tại khu vực đang có 2 thành bậc đá chạm rồng thời Trần - Hồ.

Đặc biệt dấu tích cụm kiến trúc con Rồng được đánh giá là kiến trúc quan trọng xét về mặt vị trí và thực trạng quy mô khá to lớn của kiến trúc và nằm gần ở vị trí có thành bậc đá chạm rồng thời Trần - Hồ, dự đoán có thể nơi đây sẽ tìm thấy dấu tích Chính điện của triều Hồ.

Ông Nguyễn Bá Linh - Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ nhận xét: Tuy chưa khai quật hết, nhưng có thể tính toán đối xứng từ tâm kiến trúc tương ứng với tâm của con đường Hoàng Gia, kiến trúc này nếu xuất hiện đầy đủ có thể có 9 gian.

Bên cạnh đó, nhiều loại hình gạch trang trí hoa cúc, hoa sen, hoa đồng tiền thời Lý - Trần, hoa dây thời Lê sản xuất tại Thăng Long và nhiều loại hình gạch vuông, gạch chữ nhật, gạch trang trí có in chữ Hán được sản xuất tại Thành nhà Hồ tương tự như các cuộc khai quật trước đây. Ngoài ra, còn phát hiện được các mảnh lá đề trang trí rồng, mảnh ngói sen kép, ngói cong tráng men vàng thời Trần - Hồ.

Tại hội thảo, các nhà nghiên cứu đều cho rằng, đối với các kiến trúc đã xuất lộ trên trục đường Hoàng Gia, một yêu cầu lớn đặt ra là cần nghiên cứu vị trí và chức năng của các kiến trúc đã xuất lộ.

Muốn tìm hiểu điều này, đòi hỏi phải mở rộng công tác nghiên cứu tổng thể, khai quật khảo cổ học, nghiên cứu đối sánh cấu trúc của các kinh đô cổ ở Việt Nam, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc...

Gs.Ts. Nguyễn Văn Kim - Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia kiến nghị: Tỉnh Thanh Hóa cần tập trung việc giải phóng mặt bằng bên trong nội thành nhà Hồ để công tác khảo cổ học được nghiên cứu sâu, toàn diện hơn nữa, có sự so sánh với các di sản khác. Khẩn trương xây dựng bộ tư liệu chuẩn phục vụ đa mục tiêu trong việc tôn tạo, trùng tu, khôi phục, phát huy giá trị của Di sản Thành nhà Hồ.