Bức tranh toàn cảnh về sự khởi sắc của kinh tế HTX

Theo số liệu Bộ Tài chính công bố tại Diễn đàn Kinh tế hợp tác năm 2025, tính đến cuối năm 2025, cả nước có 35.041 HTX, tăng 34,2% so với năm 2020; doanh thu bình quân của mỗi HTX đạt 4,562 tỷ đồng, tăng 4% so với trước đó; lợi nhuận bình quân đạt 421 triệu đồng; gần 78,1% HTX được xếp loại tốt và khá. Những số liệu này phản ánh khu vực kinh tế tập thể đang có xu hướng phát triển thực chất hơn, với chất lượng quản trị được cải thiện.

Liên minh HTX Việt Nam cũng ghi nhận cả nước có trên 4.000 HTX tham gia chuỗi giá trị, chiếm gần 13% tổng số HTX; khi tham gia chuỗi, doanh thu HTX tăng từ 15% đến 20%, lợi nhuận tăng 10% đến 12% và chi phí giảm 5% đến 10%. Đây là minh chứng rõ rệt cho hiệu quả của việc tổ chức sản xuất theo hướng liên kết và tiêu chuẩn hóa.

Tại vùng đồng bào DTTS, Chương trình MTQG phát triển kinh tế- xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn I (2021-2025) (Chương trình MTQG 1719) ghi nhận hàng chục nghìn mô hình sản xuất mới. 

Riêng vùng đồng bào DTTS ở Bác Ái, tỉnh Ninh Thuận cũ (nay là tỉnh Khánh Hòa) đã thành lập 22 HTX hoạt động hiệu quả, tạo công ăn, việc làm, thu nhập ổn định cho nhiều lao động là người DTTS tại địa phương.

Kỹ sư Nguyễn Trọng Hạnh, Giám đốc HTX Nông nghiệp công nghệ cao Nam Miền Trung, chia sẻ: “Nhờ các chính sách hỗ trợ đất đai và hạ tầng, HTX đã phát triển mô hình trồng dưa lưới trong nhà kính với diện tích 2ha, sản lượng 100 -150 tấn mỗi năm. Mỗi vụ chúng tôi tạo việc làm cho 10 - 15 lao động người Raglay với thu nhập 5 - 6 triệu đồng/tháng”.

Tại Thanh Hóa, nhiều sản phẩm của HTX như cá mương sấy Cửa Đạt, giò lụa Sải Vàng đạt OCOP 3 sao, theo công bố của UBND tỉnh Thanh Hóa năm 2025. Mặc dù còn khó khăn về thị trường, các HTX này đã chứng minh tiềm năng phát triển kinh tế dựa vào giá trị bản địa. Những con số và dẫn chứng từ các địa phương cho thấy, tác động rõ rệt của Chương trình MTQG và nỗ lực phát triển kinh tế tập thể trên toàn quốc.

Những rào cản từ thực tiễn

Song song với sự chuyển biến tích cực, nhiều khó khăn vẫn đang cản trở tiến độ và hiệu quả của Chương trình MTQG 1719, đặc biệt trong Dự án 3 về phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị.

Theo thống kê của Liên minh HTX Việt Nam năm 2024, hơn 70% HTX vùng đồng bào DTTS quy mô nhỏ, thiếu vốn, thiếu lao động, thiếu thiết bị sản xuất và gần như không có khả năng tự chuẩn hóa sản phẩm theo yêu cầu thị trường. Cơ sở hạ tầng tại nhiều xã đặc biệt khó khăn chưa bảo đảm cho vận chuyển hàng hóa, dẫn đến chi phí tăng cao, doanh nghiệp ngại liên kết.

Tại vùng cao Tương Dương, tỉnh Nghệ An, tính đến năm 2025, toàn vùng này chưa có mô hình liên kết chuỗi nào được triển khai. Ông Nguyễn Văn Hòa, Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Tương Dương (cũ) nay là Chủ tịch UBND xã Lượng Minh cho biết: “Người dân thiếu tư liệu sản xuất; nhiều bản chỉ còn người già và trẻ nhỏ nên khó tổ chức sản xuất quy mô. Các doanh nghiệp đã khảo sát nhưng đều ngại ký kết vì rủi ro quá lớn”.

Tại xã Hữu Kiệm, tỉnh Nghệ An, lãnh đạo xã cho biết họ đã chủ động tìm doanh nghiệp để liên kết trồng keo cho dân, nhưng doanh nghiệp trả lời: “Đến mua thì được nhưng không đầu tư vì đường đi quá xa và hiểm trở, khó vận chuyển”.

Một nguyên nhân quan trọng khác xuất phát từ chính sách. Trước khi được điều chỉnh, Quyết định 1719/QĐ-TTg ngày14/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, yêu cầu doanh nghiệp hoặc HTX tham gia chuỗi phải có 70% lao động là người DTTS. 

Điều kiện này theo phản ánh của nhiều tỉnh là “gần như bất khả thi”. Chỉ sau khi Chính phủ ban hành Quyết định 920/QĐ-TTg (14/5/2025) bãi bỏ điều kiện này, các địa phương mới có cơ sở để tháo gỡ vướng mắc.

Tuy nhiên, theo khảo sát của nhiều Sở Dân tộc và Tôn giáo các trên cả nước, năm 2025, dù điều kiện đã nới lỏng, việc triển khai vẫn gặp khó do người dân nghèo thiếu đất, thiếu vốn và thiếu kỹ năng sản xuất. Doanh nghiệp vẫn dè dặt vì không yên tâm về chất lượng nguyên liệu và quy mô vùng trồng.

Khó khăn tiếp cận vốn cũng là “điểm nghẽn” dai dẳng. Ông Phạm Văn Tía, Giám đốc HTX Cửu An 1, tỉnh Gia Lai chia sẻ: “HTX bị kẹt cả vay thế chấp lẫn vay tín chấp. Tài sản HTX là của xã viên nên không thế chấp được. 

Không có vốn thì rất khó mở rộng sản xuất”. Những con số và ý kiến thực địa cho thấy rào cản vĩ mô và khó khăn vi mô đang đan xen, làm hạn chế hiệu quả triển khai chính sách hỗ trợ HTX vùng dân tộc thiểu số.

Cần cơ chế linh hoạt cho các HTX

Thực tiễn từ các địa phương đặt ra yêu cầu phải tiếp tục điều chỉnh cơ chế và tăng hiệu quả hỗ trợ, để HTX vùng DTTS thực sự có cơ hội phát triển.

Nhiều giám đốc HTX mong muốn có gói tín dụng đặc thù theo Luật HTX 2023. Ông Nguyễn Trọng Hạnh, Giám đốc HTX Nông nghiệp công nghệ cao Nam Miền Trung, tỉnh Khánh Hòa bày tỏ: “HTX công nghệ cao rất cần vốn trung dài hạn để mở rộng vùng sản xuất. Nếu có quỹ bảo lãnh hoặc tín dụng ưu đãi, chúng tôi có thể nâng sản lượng lên gấp đôi, tạo thêm nhiều việc làm cho đồng bào Raglay”.

Tại Thanh Hóa, giám đốc các HTX OCOP cho biết họ mong được hỗ trợ mạnh mẽ hơn về thị trường. Đại diện HTX Cửa Đạt chia sẻ: “Sản phẩm OCOP 3 sao nhưng chủ yếu bán qua hội chợ. Nếu có chương trình kết nối với siêu thị hoặc thương mại điện tử, chúng tôi mạnh dạn đầu tư nâng cấp bao bì và tiêu chuẩn”.

Những kiến nghị này phù hợp với định hướng của Diễn đàn Kinh tế hợp tác 2025 do Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng chủ trì, trong đó đề nghị đẩy mạnh cơ chế liên kết HTX - doanh nghiệp, hoàn thiện các ưu đãi theo Luật HTX 2023, yêu cầu doanh nghiệp lớn và doanh nghiệp nhà nước tham gia tiêu thụ sản phẩm HTX theo Nghị quyết 20-NQ/TW.

Bên cạnh tín dụng và thị trường, các địa phương cũng mong muốn được tăng cường đào tạo, chuyển giao kỹ thuật, hỗ trợ chứng nhận VietGAP, OCOP và chuyển đổi số. Khi sản phẩm đạt chuẩn, cơ hội tham gia chuỗi giá trị, vào siêu thị, hoặc gắn với du lịch nông nghiệp sẽ rộng mở hơn.

Có thể khẳng định, kinh tế tập thể ở vùng đồng bào DTTS đang đứng trước cơ hội lớn, nhưng cũng đối mặt thách thức không nhỏ. Dữ liệu từ bộ, ngành và thực tế địa phương cho thấy, cần một tư duy linh hoạt hơn trong triển khai chính sách, phù hợp với điều kiện đặc thù. Khi các rào cản được tháo gỡ, HTX sẽ đủ sức trở thành bệ đỡ cho người dân phát triển kinh tế bền vững, giữ gìn bản sắc và ổn định sinh kế ngay tại quê hương.