Huyện Yên Lập hiện có 17 dân tộc anh em cùng sinh sống, trong đó dân tộc Mường, Dao chiếm đa số. Nét đặc trưng riêng trong phong tục tập quán, lễ hội truyền thống của mỗi dân tộc, đã tạo cho Yên Lập không gian văn hóa đa dạng và phong phú được cộng đồng các dân tộc gìn giữ, bảo tồn qua nhiều đời nay.

Nhằm bảo tồn và phát huy nét đẹp văn hóa dân tộc, nhất là văn hóa của đồng bào DTTS trên địa bàn huyện; nhiều cá nhân tự nguyện truyền dạy, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc như: Dạy tiếng nói, chữ viết dân tộc Dao; truyền dạy nghệ thuật múa Trống đu...

Bên cạnh đó, huyện Yên Lập cũng đã tập trung phát triển sản phẩm du lịch đặc trưng như: sản phẩm từ quế, măng gầy, thịt lợn rừng lai, gạo nếp, gà gáy Mỹ Lung và các sản phẩm quà tặng lưu niệm: Trang phục, công cụ sản xuất, nhạc cụ của đồng bào dân tộc; quy hoạch một số làng nghề truyền thống phục vụ thăm quan du lịch.

Điển hình như ở xã Nga Hoàng, xã có gần 90% dân số là người DTTS, trong đó chủ yếu là người Dao và người Mường. Nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa dân tộc, năm 2021 Đảng ủy xã đã ban hành Nghị quyết 12 về “Giữ gìn, phát huy giá trị bản sắc văn hóa dân tộc, giai đoạn 2021 - 2025”. Theo đó, UBND xã cũng đã xây dựng và triển khai kế hoạch học chữ Nôm Dao, khuyến khích phụ nữ Dao truyền dạy cách may, thêu thùa trang phục người Dao, huy động đông đảo thế hệ trẻ tham gia.

Bà Phùng Thị Văn (62 tuổi), khu Ao Bòng chia sẻ: “Tôi cũng như những người cao tuổi tại địa phương, luôn mong muốn được truyền dạy bản sắc văn hóa của người Dao cho con cháu để thế hệ này, nối tiếp thế hệ sau luôn phải biết trân trọng, giữ gìn. Đồng thời khuyến khích, động viên con cháu trong gia đình trò chuyện với nhau bằng tiếng người Dao, mặc trang phục người Dao vào những dịp quan trọng”.

Thời gian qua, huyện Yên Lập đã triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa thông qua công tác nghiên cứu, sưu tầm, hệ thống hóa các tư liệu để đánh giá giá trị của từng di sản văn hóa. Đặc biệt là, khai thác hiệu quả đề tài khoa học cấp tỉnh "Điều tra, nghiên cứu, phục dựng và đề xuất giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị lễ hội dân gian dân tộc Mường huyện Yên Lập”; đồng thời triển khai dự án cấp tỉnh "Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể dân tộc Mường gắn với phát triển du lịch cộng đồng tại xã Mỹ Lung”; phối hợp khảo sát, lập hồ sơ di sản văn hóa "Lễ hội mở cửa rừng của dân tộc Mường” để đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Trên địa bàn huyện hiện có 34 di tích, chủ yếu là những công trình kiến trúc gồm: Đình, đền, chùa phục vụ nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng của người dân địa phương. Cùng với đó là các lễ hội truyền thống, các thể loại văn nghệ dân gian như: Lễ hội mở cửa rừng, múa trống Đu, múa Sênh Tiền, hát Ví, hò Đu của người Mường; lễ cấp sắc (lập tĩnh), múa Chuông, múa Rùa, lễ Tết nhảy, lễ cúng Bàn Vương của người Dao; tiếng nói, chữ viết của các dân tộc Mường, Dao; trong đó có hai di sản được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là: Lễ Cấp sắc của người Dao Quần Chẹt xã Xuân Thủy và lễ Tết Nhảy của người Dao Quần Chẹt.

Cùng với tiếp tục đầu tư, nâng cấp các thiết chế văn hóa, ưu tiên các khu vực miền núi, vùng đồng bào DTTS, huyện đã duy trì, nâng cao chất lượng hoạt động của các CLB văn hóa, các đội văn nghệ dân gian, các hội thi, hội diễn văn hóa văn nghệ, thi đấu thể thao của đồng bào các dân tộc trong huyện…

Bà Đinh Thị Nghĩa, Trưởng khu Mít, thị trấn Yên Lập cho biết: “Xác định công tác xây dựng thiết chế văn hóa luôn gắn với việc thực hiện nhiệm vụ chính trị, phát triển kinh tế địa phương, chúng tôi đã kêu gọi các nguồn xã hội hóa để xây mới nhà văn hóa khu và tổ chức các hoạt động duy trì, bảo tồn bản sắc văn hóa của cộng đồng, giúp người dân trong khu nâng cao đời sống tinh thần, góp phần thúc đẩy xây dựng nông thôn mới".

Ngoài ra, Yên Lập cũng đẩy mạnh các hoạt động của các câu lạc bộ văn hóa, thể dục, thể thao, qua đó góp phần nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần cho người dân, xây dựng lối sống tích cực, lành mạnh, đẩy lùi các tệ nạn ra khỏi đời sống xã hội...

Theo ông Đinh Thế Anh - Chủ tịch UBND thị trấn Yên Lập, các thiết chế văn hóa, thể thao đã và đang phát huy hiệu quả, đưa phong trào văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao của thị trấn ngày càng phát triển. Hoạt động giao lưu, xây dựng khối Đại đoàn kết toàn dân được củng cố. Qua đó, giúp nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của người dân, tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn.

Giữ gìn, phát huy các giá trị di sản văn hóa không chỉ là tài sản tinh thần để giáo dục truyền thống cho người dân, mà còn là những giá trị vật chất thông qua quá trình đưa di sản văn hóa vào phục vụ phát triển du lịch. Việc tăng cường quảng bá, giới thiệu những giá trị di sản văn hóa, điểm du lịch; đa dạng hóa sản phẩm du lịch nhằm khai thác đầy đủ các giá trị di sản văn hóa ở Yên Lập, chính là góp phần giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập người dân trên địa bàn huyện.