Những tấm zồ thổ cẩm được dệt bằng tình yêu

Vốn là người trầm tính, ít nói nhưng khi được hỏi về nghề dệt thổ cẩm, đôi mắt của nghệ nhân A Viên Thị Rum, 36 tuổi, xã A Tiêng, một xã vùng cao đặc biệt khó khăn của huyện Tây Giang, (Quảng Nam) vui hẳn lên. Cô nói say sưa về công đoạn dệt thành những tấm Zồ thổ cẩm. Rum cũng cho biết, năm lên 10 tuổi, Rum đã bị cuốn hút bởi những sợi chỉ giăng ngang dọc, tiếng lách cách của khung cửi mỗi khi mẹ mình dệt vải. Nhìn mãi rồi thành quen, dần dần Rum biết cách xếp khung cửi, bày chỉ, từ khi học từ mẹ cho đến khi dệt được các sản phẩm đơn giản. Sau nhiều năm mày mò luyện tập, đến năm 20 tuổi, lần đầu cô đã tự dệt được một tấm zồ hoàn chỉnh. 

Sản phẩm đầu tay của mình là một tấm zồ thổ cẩm ra đời, nhìn thấy nụ cười, ánh mắt đầy tự hào của mẹ, A Viên Thị Rum tự nhủ mình phải tiếp tục học nghề, để nghề truyền thống của dân tộc Cơ Tu mình không bị mai một, thất truyền. Nghề dệt zồ thổ cẩm cũng từ đó vận vào Rum. 

Rồi Rum lấy chồng, khung dệt cũng theo cô về nhà chồng. Hằng ngày, sau những giờ lao động nặng nhọc nơi nương rẫy, đến khi về nhà Rum lại làm bạn với chiếc khung dệt. Đến nay, chỉ với khung dệt đơn sơ và đôi bàn chân làm điểm tựa, thông qua đôi bàn tay linh hoạt ở tuổi ngoài 36, Rum cho thấy sự khéo léo đến tuyệt vời. Sản phẩm làm ra, cùng bà con thôn bản có cái để dùng may mặc, sản phẩm dư ra mang bán cho bà con Cơ Tu quanh vùng.

 Huyện Tây Giang có 10 thành phần dân tộc, nhưng người Cơ Tu chiếm 90,91% dân số của huyện. Mấy mươi năm cầm thoi dệt, đến nay Rum đã rành rẽ các loại hoa văn sặc sở của người Cơ Tu. Cái khó của thợ dệt, không phải là dệt nhanh hay dệt khéo, mà là phải có ý tưởng để lên khung được những hoa văn đẹp, màu sắc nổi bật và hợp với thị hiếu của bà con.

 Bản thân Rum, cũng như hàng ngàn người phụ nữ Cơ Tu khác trong những căn nhà nhỏ, nằm nép mình trong màu xanh bạt ngàn của dãy Trường Sơn hằng đêm với khung dệt. Những tấm zồ cũng đã kết nối, tạo nên tình yêu cho rất nhiều cặp đôi trai gái nơi này. 

Có thể phân biệt các sản phẩm thổ cẩm Cơ Tu qua những tấm aduông (tấm zồ), áo (adooh), áo choàng (adây), áo chữ X (chrơ gul, chrơ peng), khố (h’giăl hay g’hul), váy (hđooh), khăn trùm đầu, tấm địu con (aduông kon), túi thổ cẩm (chơ dhung), yếm (xờ nát) hay túp lều bằng tấm htút (g’nâu bh’muối).... giản dị với hình dáng của những ngọn núi trùng điệp ẩn hiện trong từng sợi chỉ. 

Hoa văn những tấm zồ thường thể hiện 3 loại hình là hình tam giác, hình thoi và đường thẳng với phức hệ về thực vật, động vật, đồ vật, con người và thế giới xung quanh có ý nghĩa đối với văn hóa tâm linh, thể hiện sự khao khát về mối giao hòa giữa trời đất và con người.

 Theo Rum kể, cùng những sự trăn trở và thay đổi, cảm nhận những bất cập khi thổ cẩm chỉ bó hẹp trong phạm vi nhỏ của huyện Tây Giang, trong khi người Cơ Tu có nghề dệt thổ cẩm truyền thống đặc sắc, nhưng cuộc sống vẫn túng thiếu, khó khăn. Cái khó nằm ở “đầu ra” và tư duy của người thợ. Khi không sống được với khung dệt, rất nhiều thợ giỏi đã bỏ nghề, còn lớp trẻ thì không say mê nghề. Để làm ra một tấm zồ tốn rất nhiều công sức và thời gian. Thế nên, từng có lúc nghề đứng trước nguy cơ bị mai một. 

Điều phấn khởi là, chính quyền Tây Giang và các nghệ nhân đã nỗ lực tìm cách phục dựng lại. Nhiều đề án, chương trình được triển khai, nhờ đó, đã góp phần hồi sinh mạnh mẽ nghề dệt thổ cẩm của người Cơ Tu. A Viên Thị Rum ngày càng đau đáu, muốn làm sao phải tập hợp những người có tay nghề cao, sau đó dạy nghề cho những người chưa biết. Cản trở lớn nhất, là luật tục Cơ Tu quy định không truyền nghề cho người khác, chỉ những người trong gia đình mới truyền lại cho nhau.

Những sản phẩm quý của người Cơ Tu

Những tấm zồ là một loại thổ cẩm rất đặc sắc của bà con dân tộc Cơ Tu ở huyện Tây Giang, được dệt và nhuộm thủ công hoàn toàn từ cây bông và các nguyên liệu vỏ, lá cây tự nhiên. Nét độc đáo của những tấm zồ thổ cẩm, là kỹ thuật dệt đan cài các hạt cườm vào sợi để tạo nên hoa văn trên vải, khác với hoa văn được tạo bằng chỉ màu. Đây là kỹ thuật dệt truyền thống độc đáo và duy nhất trong hệ thống nghề dệt thổ cẩm hiện nay của người Cơ Tu. 

“Trước kia, người Cơ Tu thường trồng bông để kéo sợi làm chất liệu thổ cẩm, nhưng ngày nay thị trường đã có sẵn, vấn đề là phải biết chọn lọc kỹ, rồi qua nhiều công đoạn gia công tỷ mẩn và công phu để có được sợi bông săn chắc”, A Viên Thị Rum chia sẻ.

Huyện Tây Giang có: 10 xã, toàn huyện có 5 làng nghề dệt zồ truyền thống ở các xã là A Tiêng, BhaLêê, Ch’Ơm, Tr’Hy, A Xan. Nhờ nỗ lực hơn 10 năm cùng những chị em A Tiêng, A Viên Thị Rum đã đưa zồ của người Cơ Tu bước ra khỏi núi rừng Tây Giang, để về đồng bằng, thành phố...; xuất hiện ở những nơi sàn diễn thời trang trong nước, mang lại nguồn thu nhập lớn cho người dân. 

Thổ cẩm zồ đã tạo nhiều công ăn việc làm cho bà con, góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao giá trị kinh tế, xã hội, văn hóa, du lịch... huyện miền núi vùng cao Tây Giang. Tháng 8/2014, nghề dệt thổ cẩm của người Cơ Tu tỉnh Quảng Nam đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Trong “Định hướng phát triển các làng nghề truyền thống của tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2020-2025”, các làng nghề: Đan lát, dệt thổ cẩm nằm trong số những làng nghề tiêu biểu của tỉnh Quảng Nam được lựa chọn để bảo tồn lâu dài. Theo đó, nhiều hoạt động trưng bày, giới thiệu được tổ chức vào các dịp hội chợ triển lãm, ngày hội văn hóa các dân tộc không chỉ ở Quảng Nam, mà còn đến với thành phố Đà Nẵng và nhiều địa phương khác trên cả nước...