Nét đẹp văn hóa người Mường 

“Hỡi trai Mường dưới! Hỡi gái Mường trên! Ta chơi hoa thì hoa đã nở, ta chơi bông thì bông đã thắm. Rượu cần em mời bạn, mời Mường cùng lên vui rượu, em cầm rượu trên tay mời anh, mời chị. Rượu không ngon anh hỡi, em không mời anh uống rượu ngà dưới, rượu không ngọt anh hỡi, em cũng không mời anh ngà trên…” (trích đoạn được dịch từ bài dân ca tiếng Mường được hát trong Lễ hội Pồn Pôông), tiếng hát cùng tiếng cười mang âm hưởng núi rừng của nghệ nhân Phạm Thị Tắng, như báo hiệu cho các thế hệ người Mường xứ thanh biết Lễ hội Pồn Pôông đã bắt đầu.

Trưởng thành trong một gia đình có truyền thống làm thầy mo Mường, từ nhỏ, bà Phạm Thị Tắng đã được sống trong không gian thấm đẫm hồn cốt xứ Mường, với những điệu múa, lời hát Xường của người Mường. Bà Phạm Thị Tắng còn được ông bà, cha mẹ dạy cách đẽo, gọt cây Chạng Pạng làm thành những bông hoa để dựng thành cây bông cao 9 tầng với hàng nghìn bông hoa bằng gỗ. Bà cũng được truyền dạy đầy đủ các nghi thức bảo tồn tín ngưỡng thờ cúng cũng như nghi lễ dựng cây bông.

Với niềm đam mê học hỏi của bản thân, bà Phạm Thị Tắng dần trở thành người lưu giữ "hồn cốt" của văn hóa người Mường ở xã Cao Ngọc nói riêng, của người Mường Thanh Hóa nói chung. Bà Tắng trở thành Ậu Máy - chủ của Lễ hội Pồn Pôông và cũng là Người có uy tín trong làng, biết cúng bái, bốc thuốc chữa bệnh, múa đẹp, hát hay. Cái tên Máy Tắng đã trở thành tên gọi thân thuộc của bà không chỉ ở xã Cao Ngọc.

Máy Tắng cho biết, Pồn Pôông là lễ hội có từ rất xa xưa, có người cho rằng, nó bắt nguồn từ sử thi “Đẻ đất, đẻ nước”. Đây là “hồn cốt”, nét văn hóa khổng thể thiếu của người Mường. Trong tiếng Mường, “Pồn” có nghĩa là chơi, vờn, nhảy múa; “Pôông” có nghĩa là bông, hoa. “Pồn Pôông” tức là lễ thưởng hoa, chơi hoa xung quanh cây Bông.

“Lễ hội được người Mường tổ chức hằng năm vào các ngày rằm tháng Giêng, rằm tháng Ba và rằm tháng Bảy để cầu mong no ấm, thóc đầy bồ, lúa đầy sân, con người hạnh phúc.“Pồn Pôông” là loại dân ca nghi lễ, thần linh vừa mang tính chất giao duyên trai gái, vừa cầu phúc...”, Máy Tắng nói.

Lễ hội Pồn Pôông gồm có hai phần, phần lễ và phần hội (diễn trò). Tại phần lễ, Ậu Máy sẽ dùng văn vần thông báo với thần linh năm nay mùa màng bội thu, dân làng mở hội để tỏ lòng biết ơn trời đất đã cho mưa thuận gió hòa, người người hạnh phúc và mời thần tổ, vua cha về vui chơi...

Sau phần lễ của Ậu Máy là phần hội. Cây Bông sẽ là trung tâm của lễ hội, là biểu tượng của vũ trụ bao la, hội tụ đầy đủ vạn vật mà tạo hóa đã ban tặng cho con người từ thuở hồng hoang. Dưới gốc cây bông, bên ngôi nhà sàn cổ, khi tiếng trống, tiếng cồng, chiêng nổi lên cũng là lúc Máy Tắng cùng đoàn người trong trang phục truyền thống của người Mường vừa đi vừa nhảy múa vừa hát quanh cây bông. Xen lẫn những điệu múa, lời ca là tiếng cười sảng khoái của Máy Tắng như giục giã, mời gọi mọi người trong bản nhanh chóng tụ hội về quanh cây bông.

Máy Tắng là người dẫn chuyện kể lại giai thoại sinh ra trời đất, thiết lập bản Mường… Máy Tắng kể chuyện Xường, mỗi khi kể đến giai thoại nào là các nam thanh nữ tú biểu diễn trò mô phỏng hoạt động đó.

Dù đã 80 tuổi nhưng Máy Tắng vẫn nhớ đầy đủ, chi tiết của loại hình nghệ thuật Pồn Pôông với 48 trò chơi, trò diễn đặc sắc như: Chia đất - chia nước, phát nương - phát rẫy, cày, bừa, cấy, làm cỏ, gặt, gánh lúa, đạp lúa, xáy lúa, giã gạo, xảy, sàng gạo, đồ xôi, đánh cá, chọi trâu, chọi gà, bắt hổ giữ, ném còn, mời bản ăn cơm dam và uống rượu cần…Tất cả giúp tái tạo, mô phỏng và kể lại toàn bộ đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào Mường, mọi thứ kết nối thành một câu chuyện dài được kể thâu đêm suốt sáng bên cây Bông.

Chính vì những dấu ấn rất riêng của Lễ hội Pồn Pôông của đồng bào dân tộc Mường đã được Bộ VH,TT&DL công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia vào năm 2017.

Giữ văn hóa để phát triển du lịch

Lễ hội Pồn Pôông cuốn hút bởi ở sự khéo léo của người làm ra cây bông, với những chùm hoa gỗ lung linh sắc màu và hình những muông thú, nông cụ sản xuất... Đây cũng là dịp, để mọi người cùng nhau ôn lại lịch sử hào hùng của một dân tộc, biết chinh phục thiên nhiên, dũng cảm chống giặc ngoại xâm dựng nên Mường, nên bản góp phần cùng các dân tộc anh em xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Thế nhưng, do sự phát triển của các loại hình văn hóa, văn nghệ hiện đại mà Lễ hội Pồn Pôông có thời gian đã bị lãng quên. Mãi đến năm 1987, 1990, khi tỉnh Thanh Hóa bắt tay vào việc bảo tồn các trò chơi, trò diễn dân gian theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII thì Lễ hội Pồn Pôông như được hồi sinh trở lại.

Với nhiều tâm huyết của mình, nhiều năm qua, bà Phạm Thị Tắng đã miệt mài truyền dạy lại các điệu múa, lời hát Pồn Pôông nói riêng và văn hóa người Mường nói chung cho các thế hệ. Cùng với sự quan tâm của chính quyền tỉnh Thanh Hóa, nhiều lớp truyền dạy đã được mở ra, số người được nghệ nhân Phạm Thị Tắng chỉ dạy đã lên đến con số hàng trăm người. Đây sẽ là những hạt nhân nòng cốt trong phong trào văn nghệ truyền thống, dân gian của người Mường xứ Thanh.

Nghệ nhân Phạm Thị Tắng chia sẻ, được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và chính quyền địa phương, bản Mường nay đã khác xưa. Nhờ những tuyên truyền và hỗ trợ của các cấp lãnh đạo trong việc thực hiện các Chương trình mục tiêu quốc gia (Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021-2030; Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025; Chương trình mục tiêu quốc gia về giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021-2025 - PV), đến nay, điện, đường, trường, trạm nay đã đồng bộ, người dân đi lại thuận tiện, con trẻ đến trường học chữ, bà con ai ai cũng vui…

“Khi cuộc sống của người dân được ấm no, các thế hệ người Mường xứ Thanh cũng ngày càng quan tâm đến việc giữ gìn, phát huy bản sắc dân tộc. Không chỉ có mỗi Lễ hội Pồn Pôông, mà nhiều các nét đẹp văn hóa truyền thống khác cũng được bảo tồn trọn vẹn”, bà Tắng tâm sự.

Được biết, với những cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hóa của dân tộc, tháng 11/2015, bà Phạm Thị Tắng được công nhận Nghệ nhân ưu tú. Đến năm 2021, bà tiếp tục được công nhận Nghệ nhân nhân dân.

Là người trẻ dân tộc Mường, chị Phạm Thị Quý (35 tuổi, trú tại xã Ngọc Lập, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa) tâm sự: Nhờ sự tuyên truyền của có các cấp chính quyền và những chỉ dạy của Máy Tắng, các thế hệ người Mường xứ Thanh ngày càng có hứng thú với tìm hiểu và thực hành các truyền thống tốt đẹp của dân tộc.

Trao đổi với báo Dân tộc và Phát triển, bà Nguyễn Thị Mai Hương, Giám đốc Trung tâm Văn hóa và Điện ảnh tỉnh Thanh Hóa khẳng định: Về việc giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc Mường luôn được địa phương quan tâm. Tỉnh cũng tạo nhiều điều kiện để những nghệ nhân như bà Tắng có thể truyền dạy bản sắc dân tộc cho các thế hệ trẻ nhằm mục đích bảo tồn các nét đẹp văn hóa của dân tộc nay.

“Thực hiện Chương trình MTQG 1719 và các chính sách của tỉnh Thanh Hóa về bảo tồn, phát huy các nét đẹp văn hóa của đồng bào DTTS. Tỉnh đặt mục tiêu gắn việc bảo tồn với phát triển du lịch cộng đồng. Qua đó cũng giúp đồng bào phát triển kinh tế”. bà Nguyễn Thị Mai Hương cho hay.