Ngược đèo quanh co, chúng tôi lên tới bản U Ní Chải của xã biên giới Dào San, huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu. Nơi đây, có khoảng 126 hộ dân người Hà Nhì đen sinh sống, nhìn từ đèo xuống, cảm nhận những ngôi trình tường thấp thoáng trông giống như những cây nấm bằng đất khổng lồ... 

Từ xa xưa, theo tập quán sinh hoạt,  người Hà Nhì thường ở trong những ngôi nhà trình tường bằng đất với mục đích là để chắn gió rét và mưa  bão vào mùa đông, cũng là chắn thú dữ trên rừng có thể xuống tấn công. Nhà được làm theo hướng lưng dựa vào núi, mặt hướng ra thung lũng. Xung quanh cách làm ngôi "nhà nấm", cũng là cả một câu chuyện dài về  phong tục của người Hà Nhì. 

Những người già trong bản kể lại: Mùa làm nhà thường tập trung vào những tháng cuối năm sau khi gặt hái xong, cũng là khi mùa mưa đã chấm dứt. Thời điểm đó, gia đình sẽ nhờ thầy cúng hoặc vị cao niên trong làng chọn mảnh đất bằng phẳng để dựng nhà. Trước khi làm, chủ nhà sẽ đào 3 lỗ nhỏ, mỗi lỗ để 3 hạt thóc quay về 3 hướng, sau đó úp bát lên rồi làm các thủ tục khấn gọi tổ tiên và thần linh.

Sau một đêm gia đình mở những chiếc bát đó ra, các hạt thóc còn nằm nguyên thì có nghĩa là tổ tiên và thần linh cho phép họ dựng nhà ở chỗ đó, nếu các hạt thóc quay đi hướng khác tức là tổ tiên và thần linh không cho ở, họ phải đi tìm chỗ đất mới để làm nhà”.

Do sống trên núi có rất nhiều đá, nên móng nhà đào không được sâu, nếu chẳng may gặp hòn đá to, thì họ phải đốt lửa để hòn đá bửa ra, đánh đi rồi mới xếp đá làm móng. 

Việc làm nhà chủ yếu là đàn ông, sau khi lên tường được một lớp, thì họ nghỉ để tường khô mới đổ lớp đất tiếp theo. Quan sát các góc tường, sẽ thấy các thanh tre hoặc gỗ to gần bằng ngón chân cái để tạo sự liên kết chắc chắn giữa bức tường ngang và bức tường dọc, vì các vết nứt thường ở các góc tường. Trong thời gian thợ nghỉ đợi tường khô, chủ nhà dùng chiếc bàn gỗ rộng 10cm đập cho mặt tường phẳng, không để mặt tường lồi lõm. Một ngôi nhà trình tường, thường phải làm từ 2 - 3 tháng mới xong.

Ông Chang Dì Quỳ, Phó Chủ tịch xã Dào San, cũng là người Hà Nhì đen ở bản U Ní Chải, dẫn chúng tôi vào thăm những ngôi nhà trình tường hơn 100 năm tuổi của một hộ gia đình trong bản. Ấn tượng đầu tiên là kiến trúc ngôi nhà rất đặc biệt. Phía trong ngôi nhà được chia làm 3 phòng chính. Khi bước chân vào cửa là phòng đầu tiên, sâu khoảng 2m, phòng ngoài này dùng làm phòng sinh hoạt chung và đón khách, hai đầu phòng này sẽ có 2 phòng nhỏ của con gái và con dâu, cửa đan bằng nan tre, “nơi này bố chồng tuyệt đối không được bước vào”, ông Quỳ nói.

Từ cửa chính nhìn vào, chỉ thấy một bức tường như là bình phong, tại đó có 1 ô cửa sổ nhỏ khoảng 40x40cm, bức tường này để ngăn cách phòng ngoài với hai phòng trong. “Tường làm như vậy là để chắn gió giữ ấm cho ngôi nhà, còn ô cửa sổ nhỏ này là để lấy ánh sáng vào bếp”, ông Quỳ cho biết.

Từ bức tường này có 2 cửa bên trái đi vào 1 phòng chính trong ngôi nhà. Đây là phòng có diện tích lớn nhất nhà dành cho ông bà, bố mẹ, nơi đặt bếp của gia đình và cũng là nơi thờ tự tổ tiên. Cửa bên phải đi vào phòng nhỏ dành cho vợ chồng các con, nếu gia đình nào chưa con dâu, thì họ làm phòng của con trai hoặc làm kho.

Do sống trên núi cao quanh năm lạnh giá, nhất là mùa Đông gió rét và băng tuyết, nên nhà của người Hà Nhì ở xã Dào San, chỉ có một cửa chính và không có cửa sổ.Trước kia, nhiều hộ còn nhốt gà, vịt trong nhà do sợ gà chết rét. Bây giờ các gia đình cũng đã làm chuồng gà ra bên ngoài để bảo đảm vệ sinh.

Mỗi hộ gia đình đều có 2 cái bếp, 1 bếp lò được đắp bằng đất để nấu cám lợn và nấu rượu, thức ăn ngay cạnh sạp ngủ của gia chủ. Mặc dù bếp lò có ống khói thông hơi, nhưng trong nhà vẫn đen kịt màu bồ hóng. “Đun nấu trong nhà là để ngôi nhà ấm áp, nhất là mùa Đông rét mướt”, ông Quỳ cho hay.

Theo phong tục của người Hà Nhì, bếp là nơi quan trọng nhất, bởi bên cạnh bếp có đặt 1 hòn đá, đó là chỗ thờ cúng. Theo ông Chang Dì Quỳ, sau khi dựng nhà xong, trước khi dọn vào ngôi nhà mới, chủ nhà phải lên núi tìm một hòn đá đặt vào cạnh bếp, đây được coi là thần giữ lửa của gia đình. Theo quan niệm của người Hà Nhì, đá sinh ra lửa, mang đá về để giữ cho ngọn lửa trong nhà không bao giờ được tắt. Buổi sáng người phụ nữ thường dậy rất sớm, việc đầu tiên là đánh thức thần giữ lửa rồi mới nhóm bếp. Thần giữ lửa được tôn thờ nên những ngày lễ, Tết mọi thức ăn họ đều mời thần giữ lửa ăn cùng, không ai được bước qua đầu thần giữ lửa; cũng như không ai được dùng que hay củi gõ vào đầu thần giữ lửa.

Trước đây, nhà của người Hà Nhì lợp bằng cỏ gianh hoặc gỗ, nhưng theo thời gian khoảng chục năm gần đây, các gia đình có điều kiện đã lợp bằng tấm lợp hoặc bằng tôn. Ở U Ní Chải, nhiều nhà đã phá bỏ nhà trình tường để xây bằng gạch cửa xếp, lợp tôn, điều này dấy lên sự lo ngại, bởi những ngôi nhà trình tường truyền thống và mang nét đặc trưng của người Hà Nhì nay đang ít dần.

Xã Dào San ở độ cao trên 1.200m so với mực nước biển, trên địa bàn xã hiện có hai dân tộc là Hà Nhì và Mông cư trú. Đến nay, người Hà Nhì ở Dào San vẫn giữ được nhiều nét văn hóa đặc sắc như nhà trình tường, tiếng nói, tiếng hát, văn nghệ dân gian và trang phục thêu tay truyền thống... Do vậy, những năm gần đây, xã Dào San đã thu hút được nhiều đoàn khách trong nước và quốc tế đến tham quan, nghiên cứu về văn hóa. 

Nhận định được những lợi thế của địa phương, chính quyền xã Dào San đã và đang xây dựng những phương án phù hợp nhất nhằm bảo tồn những "đặc sản" đó của địa phương, nhưng vẫn rất cần có sự giúp đỡ của chính quyền các cấp và sự đồng thuận Nhân dân, cùng sự vào cuộc của ngành văn hóa.

Ông Chang Dì Quỳ - Phó Chủ tịch xã Dào San bộc bạch, những ngôi nhà trình tường là điểm nhấn để thu hút du khách đến tham quan, trải nghiệm những giá trị độc đáo của đồng Hà Nhì ở Dào San, chúng tôi đã đề xuất kế hoạch và tham mưu với huyện cho phương án để bảo tồn và khai thác giá trị bản sắc văn hóa trong phát triển kinh tế du lịch. Xã rất mong muốn có phương án tốt nhất để người Hà Nhì có cuộc sống chất lượng hơn mà vẫn giữ gìn bản sắc độc đáo này.

“Khi những giá trị văn hóa được bảo tồn gắn với du lịch, đồng bào sẽ thêm yêu và tự hào về những bản sắc đặc trưng của dân tộc mình, đồng thời sẽ gắn bó với làng bản và yên tâm làm kinh tế để xây dựng quê hương”, ông Quỳ chia sẻ thêm thêm.